Werk aan het Spoel ligt ten westen van Culemborg aan de rivier de Lek en is onderdeel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Tot 2003 wordt het verdedigingswerk gebruikt door de Explosieven Opruimingsdienst. Als deze dienst vertrekt, koopt de gemeente Culemborg het Werk en schrijft ze een prijsvraag uit voor de herbestemming van het complex. Het idee om van het complex een culturele ontmoetingsplaats te maken voor en door Culemborgers wint.
Opgave
Sinds 2001 is de gemeente Culemborg eigenaar van Fort Werk aan het Spoel. Na het vertrek van de Explosieven Opruimingsdienst bewonen krakers het fort. Op zoek naar een nieuwe bestemming voor het fort schrijft de gemeente Culemborg een prijsvraag uit. Een groep Culemborgers, met als motor Marco Houtschild, bedenkt een plan voor de herbestemming van Werk aan het Spoel en wint de prijsvraag. Hun idee: een laagdrempelige, maar kwalitatief hoogstaande culturele ontmoetingsplek creëren voor Culemborgers en inwoners van Rivierenland.
Aanpak
De ligging en historie van Werk aan het Spoel vormen de inspiratie voor het plan. De groep vrienden richt de Stichting Werk aan het Spoel op en legt contact met De Veldkeuken, een van de andere inzenders op de prijsvraag, om een restaurant te ontwikkelen en exploiteren.
Na de fase van ideeënvorming volgt de realisatiefase, een periode waarvoor een lange adem noodzakelijk is. Grada Lautenbach, tot mei 2013 secretaris van de Stichting: ‘Ondanks de goede ideeën, het enthousiasme en het draagvlak voor het plan, kwam de realisatie - onder andere door gebrek aan geld bij de gemeente Culemborg - tijdelijk in het slop. We hebben ons daardoor niet laten frustreren. De kunst is om als het lastig gaat, even gas terug te nemen, het los te laten en erop te blijven vertrouwen dat het goed komt.’ Tijdens de impasse organiseert de Stichting tweemaal een “voorproefdag”, met alle Culemborgse organisaties waarmee ze samenwerken. ‘Die dagen waren enorm inspirerend, er kwamen zo’n 1.000 tot 1.500 mensen op af en de sfeer was geweldig. Het effect ervan was dat de gemeente zag dat wij zo’n spektakel konden organiseren en voor onszelf was het een stimulans, dit hadden we voor ogen, zo zou het gaan worden!’
Zodra de gemeente Culemborg geld ontvangt van het Rijk en de provincie voor de realisatie van het plan, kan met de daadwerkelijke renovatie van Werk aan het Spoel begonnen worden. De omslag van brainstormen en enthousiasmeren naar realiseren vergt andere kwaliteiten van de Stichting, er moeten knopen worden doorgehakt, besluiten genomen, contracten voorbereid. Zaken die heel veel tijd en deskundigheid vragen. Landschapsarchitect Ronald Rietveld werkt in opdracht van de gemeente Culemborg de schetsplannen van de Stichting uit tot een allesomvattend ontwerp: een grote grassculptuur waarvan alle nieuwe en historische elementen onderdeel uitmaken, zoals het sfeervolle amfitheater, de bunkers, de bomvrije gebouwen en het nieuwe Forthuis, waar De Veldkeuken zijn intrek zou nemen. ‘Dit ontwerp gaf ons plan een geweldige boost.’ De Stichting organiseert een comité van aanbeveling met bekende namen ten behoeve van de fondsenwerving; dit levert diverse investeringssubsidies op (o.a. een Leader-subsidie van Europa en de provincie Gelderland, een bijdrage van de ANWB en van het Prins Bernardfonds). Grada: ‘Onze ervaring is dat als je een goed en realistisch plan hebt er mogelijkheden zijn om subsidies te verwerven.’
De discussies over de monumentenstatus en wat er wel en niet mag met de gebouwen en het terrein vergen veel tijd en zijn soms onduidelijk en stroperig. Zo mocht de genieloods die in het geplande amfitheater stond oorspronkelijk niet verplaatst worden. Tot historicus Douwe Koen een oude ontwerptekening vindt waarin die genieloods op een andere plek staat ingetekend. ‘Ons ontwerp is juist een voorbeeld van balans tussen behoud en gebruik. Juist omdat we de plek hier zo gebruiken, raken mensen geïnteresseerd in het fort en de geschiedenis ervan.’ In juni 2012 wordt het Werk aan het Spoel als pleisterplaats en culturele ontmoetingsplek geopend, met een weekend vol spektakel waaraan talrijke Culemborgse organisaties en verenigingen een bijdrage leveren. De Stichting Werk aan het Spoel huurt het complex van de gemeente, en verhuurt onderdelen door aan partijen als De Veldkeuken, aan kunstenaars, etc. Ook groepen en bedrijven kunnen vergaderruimtes en groepsruimtes huren. ‘Met die opbrengsten kunnen we ook niet-commerciële activiteiten organiseren.’ De gemeente verzorgt het onderhoud van het buitenterrein.
Met de officiële ingebruikname belandt de Stichting in een nieuwe fase: van realisatie naar exploitatie. ‘We groeien nu toe naar een lopende organisatie; tot nu toe werkt de Stichting alleen met vrijwilligers, maar misschien moeten we in de toekomst wel taken professionaliseren. De opgave voor de komende tijd is hoe we een stabiele organisatie kunnen worden en kunnen borgen dat het eigen karakter en onze missie behouden blijven. Van het afgelopen jaar hebben we geleerd dat hier geen grote bezoekersstromen passen, niet qua sfeer, maar ook niet qua auto’s. Wij vragen bezoekers met de fiets te komen. Het Fort is een plek om elkaar te ontmoeten, goede gesprekken te hebben, een plek waar kinderen kunnen spelen.’
Ontwerp
Met het ontwerp van Rietveld Architecten is de oorspronkelijke vorm van het fort op een nieuwe manier zichtbaar gemaakt. Het verleden is hierbij als inspiratiebron gebruikt. Het ontwerp is te lezen als een grassculptuur waarvan alle historische en nieuwe elementen deel uitmaken.
De beplanting is met gebruikmaking van de vele aanwezige volwassen bomen en volgens het oorspronkelijke aanzien aangelegd, met enkele solitaire bomen en een rij essen rondom het Werk. Kunstenaar Erick de Lyon is de ontwerper van het (landschappelijk) kunstwerk dat de verdwenen sluis en waterloop verbeeldt. Hiermee wordt recht gedaan aan wat feitelijk de bestaansreden van het fort vormde: namelijk de verdediging van de inundatiesluis.
Het markant vormgegeven Forthuis, met verwijzing naar militaire ontwerpprincipes, is ontworpen door Monk Architecten.
Financiering
Werk aan het Spoel is onderdeel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Het Rijk, provincies en gemeenten financieren de herontwikkeling van (onderdelen) van de NHW. Ook ontvangt de stichting Werk aan het Spoel diverse investeringssubsidies. De gemeente Culemborg bekostigt het onderhoud aan de buitenterreinen van Werk aan het Spoel.
Meer informatie
- www.werkaanhetspoel.nl
- www.veldkeuken.nl
- www.hollandsewaterlinie.nl
- ‘Fort Werk aan het Spoel’, in De Architect, door Anne Seghers (november 2012)