Sint Fredericuskerk in Sloten: wonen in een kerk, met uitzicht op heiligen

Als een van de Friese elf steden is de kleine stad Sloten een toeristische trekpleister. Achter de historische stadsmuren, met daaromheen een gracht, vind je horecagelegenheden en woningen. Auto’s - anders dan van bewoners - zijn er niet toegestaan. In dit pittoreske hart van Sloten steekt de Sint Fredericuskerk trots boven de rest van de bebouwing uit. De kerk, die tot 2022 gebruikt werd voor diensten van de rooms-katholieke Heilige Christoffel Parochie, biedt binnenkort 3 bewoners een prachtig uitzicht over hun stad.

Sloten mag een bijzonder en historisch stadje zijn, qua maatschappelijke uitdagingen is het helemaal van deze tijd; ook hier kampen ze met een woningtekort. En met ontkerkelijking. De kerk was vanaf 2022 niet meer nodig, omdat de parochie vanwege teruglopende bezoekersaantallen zijn locaties samenvoegde. De kerk in Sloten werd daardoor werkloos. Zo ontstond het idee om het rijksmonument op een andere manier voor de gemeenschap in te zetten. De parochie vroeg Stichting DBF een herbestemmingsonderzoek te doen. Van het een kwam het ander, want DBF zag de herbestemming zélf wel zitten. Twee ontwikkelingen, het woningtekort en de ontkerkelijking, leiden tot één oplossing: van een kerk woningen maken. DBF is een non-profitorganisatie die zich sinds 1990 richt op de verbetering van de leefbaarheid in Noord-Nederland. Antje Hijma van Stichting DBF: ‘We begonnen met het realiseren van bedrijfsverzamelgebouwen, vaak op vraag van gemeenten om ondernemers onderdak te bieden. Daarna hebben we diverse monumentale industriële panden gerestaureerd en geschikt gemaakt voor bedrijfshuisvesting. Een nieuwe ontwikkeling is het ‘erfgoedwonen’, waarbij we monumentale panden restaureren en herbestemmen tot wooneenheden. Naast het zelf ontwikkelen van panden adviseren we ook monumenteigenaren en zitten we in het Kenniscentrum Herbestemmen Noord.’ 

Nu herbestemmen we karakteristieke en monumentale gebouwen naar woningen. We spelen in op enerzijds wat er leeg staat en anderzijds wat er nodig is.

DBF kocht de kerk, startte met de verduurzaming en herbestemming en verwacht de eerste huurders te verwelkomen in 2025 (de tussenwoning) en 2026 (de 2 appartementen).

‘We maken drie woningen in de kerk. Eén in het bijgebouw (zestig vierkante meter) en twee in de kerk zelf (ieder een kleine honderd vierkante meter). De kerkzaal blijft openbaar toegankelijk voor bezoekers. De bedoeling is dat die wordt beheerd door inwoners van Sloten, bijvoorbeeld middels een stichting, en dat er lezingen en exposities kunnen worden georganiseerd’, vertelt Hijma.

SUCCESFACTOREN EN AANDACHTSPUNTEN

‘Zwevende’ woondoos
Het realiseren van de kleinste woning was ‘zo gepiept’. De vergaderzaal tussen de pastorie en de kerk was altijd al verbonden met de kerk, maar wel een zelfstandige ruimte met een eigen entree via de begane grond van de kerktoren.

Het maken van twee appartementen in de kerkzaal echter, dat was andere koek. De oplossing werd gevonden in een ‘woondoos’, oftewel een doos die op hoogte in de kerk wordt geplaatst. Daarvoor zijn houten leggers gemaakt die van gevel tot gevel lopen, met daaronder nog vier kolommen voor extra steun. Daar komt een ‘doos’ op en daarin bouwt de aannemer twee appartementen. ‘Dat had de aannemer nog nooit eerder gedaan’, zegt Hijma. 

Ik leer iedere keer weer, 

zei hij toen we met deze oplossing kwamen. Voor hem is dit ook interessant en uitdagend. Die lange leggers de kerk in krijgen was een puzzel op zich: draaien, steken, omhoog, omlaag, steken, draaien… Maar het is gelukt.’

De appartementen bevinden zich straks op drie meter hoogte boven de kerkvloer. ‘Als je de kerk binnenkomt, kijk je eerst helemaal omhoog tegen het plafond. In het middendeel zie je de woondoos ‘hangen’ en vooraan bij het altaar kijk je weer helemaal de nok in. De appartementen zijn bereikbaar via de kerktoren en vervolgens een galerij die buitenom over een stukje plat dak loopt.’

Puzzelen met daglicht 
Waar gewoond wordt, is daglicht nodig. Maar hoeveel ramen je in de woondoos ook aanbrengt, er staan altijd kerkmuren omheen. En laat daar vanwege de rijksmonumentale status geen zichtbare wijzigingen in mogelijk zijn. Daarvoor is een creatieve oplossing bedacht. ‘We hebben in het flauw stijgende deel van het dak ramen aangebracht. Dankzij die positie zie je ze niet vanaf de straat en dan is het toegestaan. Vervolgens hebben we het licht dat door die ramen naar binnen valt, middels koofjes naar de woningen geleid’, vertelt Hijma. ‘Het is een oplossing, maar deze puzzel had wel als uitkomst dat we geen vier maar twee woningen in de woondoos konden realiseren. Qua ruimte konden we vier woningen maken, maar qua daglichttoetreding niet.’ 

Kerkzaal blijft kerkzaal
Dankzij de zwevende woningen blijft de kerkzaal toegankelijk én behoudt die zijn oorspronkelijke uiterlijk. De vloer is geplaveid met authentieke gele, blauwe en rode tegels. Aan de muren prijken statieportretten van Bijbelse verhalen en zijn keramieken wijwaterpompjes te vinden. Verspreid door de ruimte staan de voor de rooms-katholieke kerk zo kenmerkende beelden van heiligen. En voorin staat het statige zwart-marmeren hoogaltaar. Om nog niet te spreken over de triomfbogen en de glas-in-loodramen. 

De inwoners van Sloten zijn heel gelukkig dat hun kerkzaal behouden blijft.

‘Ze kunnen er binnenlopen wanneer ze willen. Het is ook mooi dat de parochie heeft besloten om een groot deel van de beelden van heiligen te laten staan. Zo blijft het echt een kerkzaal.’

Loyale aannemer 
Tijdens de voorbereidende werkzaamheden kwam het project eind 2023 plots stil te liggen. De aannemer had te weinig mankracht en stond met de rug tegen de muur. Ze wilden wel doorgaan, maar konden simpelweg niet. ‘Te weinig vakmensen beschikbaar. Het is een uitdaging die veel projecten de afgelopen jaren onder ogen moeten zien’, zegt Hijma. ‘We kwamen vervolgens uit bij de partijen waar we al vele projecten mee hebben gedaan (aannemer Gerrit Brouwer (BOD) en installatiebedrijf Vellema). Echter, voor hen was Sloten een heel eind uit de richting. Toch hebben ze de klus aangenomen. Dat is het voordeel van meerdere van zulke projecten doen. Dan krijg je een relatie met partijen zoals aannemers. Wij hebben aan hen heel loyale partners. Die loyaliteit wordt denk ik nog eens verstrekt doordat wij werken op basis van vertrouwen. Wij timmeren niet vooraf alles dicht; we kijken tijdens de werkzaamheden wat nodig is, wat handig is en wat dat kost. Dat werkt voor een aannemer ook prettig. We gaan samen voor de beste oplossing. Doordat wij dat vertrouwen geven, krijgen we denk ik een hoop loyaliteit terug.’

FINANCIERING

Als doorgewinterde ontwikkelaar kan DBF een hoop zelf. Antje Hijma kan gebouwen taxeren en dankzij eigen vermogen kan de stichting de aankoop van een gebouw vaak ook zelf financieren. Zo ook bij deze kerk in Sloten. Toch zijn er factoren die ook voor hen een herbestemming kunnen maken of breken. ‘De financiering van de verduurzaming en de werkzaamheden die nodig zijn om het gebouw zijn nieuwe functie te geven, moet wel betaalbaar zijn’, zegt Hijma. ‘Zeker omdat we niet voor de hoogste inkomsten gaan. In de Sint Fredericuskerk bijvoorbeeld hebben we in de kerkzaal geen vier maar twee woningen kunnen maken. Daardoor lopen we potentiële inkomsten uit verhuur mis. Hadden we de verduurzaming en herbestemming bij een commerciële partij moeten financieren, dan had het niet uit gekund.’ 

De restauratie is gefinancierd met een Restauratiefondshypotheek, de kosten voor verduurzaming met een Duurzame Monumentenplus-Lening en de herbestemmingskosten met een Monumentenhypotheek. Provincie Friesland heeft subsidie verstrekt voor de herbestemming naar zelfstandige woonruimtes.

DUURZAAMHEID

‘De moeilijkheid van verduurzaming van een monument is dat je er minder mee mag en kan dan met een gebouw zonder die status. Je kan niet gewoon ander glas met een hogere isolatiewaarde in de raamkozijnen zetten’, legt Hijma uit. De ‘zwevende’ woondoos die aanvankelijk bedacht was om het interieur en de uitstraling van de kerkzaal in takt te laten, biedt ook qua isolatie een oplossing. ‘Die doos kunnen we optimaal isoleren, zonder ook maar iets aan de kerk te veranderen. Die goede isolatie minimaliseert het energiegebruik van de appartementen’, vertelt Antje. ‘Zonnepanelen en een warmtepomp hadden we ook graag geplaatst, maar de panelen zouden in het zicht liggen en dat mag niet op een rijksmonument. Voor de warmtepomp is geen ruimte. Mocht dat in de toekomst verplicht worden, dan hebben we in ieder geval wel alvast vloerverwarming. Verduurzaming vinden we belangrijk, omdat het comfort voor de bewoners biedt én omdat je een pand alleen kunt behouden voor de toekomst als het te bekostigen is. Daar hoort ook de energierekening bij.’

IMPACT

Het zijn niet de meest voor de hand liggende gebouwen die DBF ‘aanpakt’. ‘Wij gaan aan de slag met de gebouwen die commerciële partijen links laten liggen. Dat zijn momenteel de karakteristieke en monumentale gebouwen met een grote onderhoudsopgave, een verduurzamingsvraagstuk of die in een minder populaire buurt staan’, zegt Antje. 

‘Wij nemen met minder marge genoegen dan een commerciële belegger. Dat kan ook, want we houden de panden 30 jaar in bezit en verhuren ze, zodat gewaarborgd is dat de gebouwen goed blijven en goed gebruikt blijven. Wij hebben dus een lange adem.’ 
Door deze kerk te herbestemmen en verduurzamen kan die weer decennialang mee én blijft het gebouw toegankelijk voor omwonenden, toeristen en de kerkgangers die er voorheen kwamen voor een dienst. ‘De buurt is ook blij dat er weer leven komt in de kerk. Er werd al een paar jaar niet meer gekerkt, dus hun leefomgeving knapt ervan op dat het gebouw weer in gebruik is.’

Hoewel de werkzaamheden van de Sint Fredericuskerk in Sloten nog niet helemaal klaar zijn, kijkt Hijma al vooruit naar het volgende project. ‘Ons werk zit er nog lang niet op. We gaan door met het herbestemmen van monumenten. Pas als commerciële partijen in grote getalen ontdekken hoe leuk het is om monumentale gebouwen te herbestemmen, zijn wij klaar. Mocht de markt alles oppakken, dan zijn wij niet meer nodig en richten wij ons op de volgende uitdaging.’

CONTACT EN LINKS

De stichting DBF

Tekst: Mirjam van Huet
Fotografie: Stefan Kemper

Vind de juiste specialist voor uw monument in de SpecialistenWijzer op Monumenten.nl, met expertise in onderhoud, restauratie en verduurzaming. Voor elke klus een geschikte specialist met kennis van en hart voor monumenten. 

Laat u inspireren door herbestemd religieus erfgoed en ontdek de unieke schoonheid. Met meer dan 50 voorbeelden verspreid door heel Nederland laten wij u zien wat mogelijk is bij het herbestemmen van een religieus erfgoed. Raak geïnspireerd.