Op Maarhuizen – Winsum

Enne Jans Heerd is een rijksmonumentale kop-hals-romp boerderij, die ligt op de wierde Maarhuizen, een eindje boven Winsum. Gijs van Rhijn en Mayke Zandstra zorgden samen met de Stichting Enne Jans Heerd voor restauratie van het huis en herbestemming van de schuren. ‘Op Maarhuizen’ is bijna klaar om met het omliggende terrein een podium voor natuur en cultuur te vormen. Met deze herbestemming zorgden ze voor het voortbestaan van dit ‘pronkjewail’, zoals ze dat in Groningen noemen.

Mayke vertelt: ‘Wij waren in het Noorden op zoek naar een plek waar wij een cultuurinitiatief konden starten. Wij dachten aan een plek waar mensen kunnen opladen. En een plek waar anderen hun aanbod konden laten zien. We mailden allerlei partijen waarvan we dachten dat zij ons konden helpen. ’

EEN PLEK MET GESCHIEDENIS EN VERHALEN

Een jaar na die mail kregen Mayke en Gijs een telefoontje van Staatsbosbeheer, de eigenaar van de Enne Jans Heerd. Zo kwamen ze op Maarhuizen terecht. ‘Wij voelden meteen: dit is een plek met een identiteit, de ligging is prachtig, langs allerlei routes. Het is een plek met geschiedenis en verhalen.’ Maar meteen werd ook duidelijk dat er werk aan de winkel was. ‘Het pand was er niet zo goed aan toe. Er was lekkage in de schuur en de bramen groeiden naar binnen.’ Toch zagen ze meteen dat deze plek paste bij hun plannen.

METEEN DE DEUREN OPEN EN MENSEN ERBIJ BETREKKEN

Gijs is theatermaker en al jaren werkzaam in de cultuursector.  Mayke is socioloog en werkt als projectleider in de sociaal-ruimtelijke sector. ‘Ik ben gewend om van meet af aan mensen te betrekken bij de projecten die ik leid.  Dat hebben we hier ook gedaan.’ Ze begonnen in 2017 met plannen maken en in 2018, toen de anti-kraak bewoner vertrok, besloten Gijs en Mayke op de boerderij te gaan wonen. ‘Wij maakten het voorhuis zo goed en zo kwaad als het ging weer enigszins bewoonbaar, wasten de ramen, haalden het onkruid weg en vertelden aan iedereen die het maar horen wilde over onze plannen.’

OP EXPEDITIE MET MOGELIJKE FINANCIERS

Mayke maakte een Excelbestand met mogelijke subsidies, fondsen en leningen en een overzicht van stakeholders. Alle belanghebbenden en mogelijke financiers werden uitgenodigd op Maarhuizen om mee op ‘expeditie’ te gaan. ‘We stonden op het punt om in het diepe te springen en dat moment wilden we graag met deze belangrijke groep mensen vieren. We leidden ze rond door de boerderij en over het terrein en vertelden over wat we van plan waren en hoe we dat aan wilden pakken.’ Toen niet lang daarna de eerste aanvragen voor financiële ondersteuning de deur uitgingen, hadden veel partijen al eens kennis kunnen maken met deze bijzondere plek.

HERBESTEMMING IS SOMS EEN PUZZEL

De oude boerenkeuken, de ‘hals’ van de boerderij, vormt de entree van het herbestemde deel. Gijs en Mayke hebben lang nagedacht over de indeling. ‘In de grote schuur is een ‘doos’ ingebouwd, waarin de horecakeuken en de voorraden een plek hebben, de kleine schuur (450m2) is het verblijfsdeel. Dat deel is in drie delen opgesplitst. De foyer, de theaterzaal en een deel voor de kleedkamers en het kantoor.  In het oude ‘karnhoes’ zijn de toiletten, de garderobe en een landwinkeltje gevestigd.’

SUCCESFACTOREN

BETREK ALLE STAKEHOLDERS EN ZEKER OOK DE OMGEVING ER VAN MEET AF AAN BIJ

Gijs en Mayke hebben meteen de luiken opengegooid. Ze nodigden de omgeving uit om te komen kijken en om te horen over de plannen voor ‘Op Maarhuizen’. En ze staan ook open voor opmerkingen uit diezelfde omgeving.

 ‘Wij merken dat de omgeving blij is met wat wij doen. En bij evenementen zorgen we ervoor dat er geen overlast is.’

ZORG DAT JE ALS RISICODRAGENDE PARTIJ OOK AAN HET STUUR ZIT

Een belangrijke stap was om een stichting op te richten. ‘De boerderij en het omliggende terrein was eigendom van Staatsbosbeheer. Maar wij stonden aan de lat voor de exploitatie van de boerderij. Dat betekende dat wij risicodrager waren. We hebben de regie naar ons toegetrokken door  een stichting op te richten, deze stichting is eigenaar en beheerder van de boerderij en heeft een ANBI status.  In het bestuur zit iemand met restauratie-ervaring en iemand met financiële kennis. Ik ben zelf secretaris van het bestuur. Verder stelden we een Raad van Advies samen, met ook daarin deskundigheid die we meer dan nodig hadden bij dit grote project.’

REKENEN EN TEKENEN VOOR EEN GOED VERDIENMODEL

Wat kan er in het pand, wat is de optimale indeling, wat levert het op, wat vraagt het aan investeringen? Er werd flink gerekend en getekend. ‘Al snel bleek dat we met cultuur alleen de exploitatie niet rond zouden krijgen. Dus hebben we er een groter verdienmodel aan gekoppeld.  Naast de culturele functie is de theaterzaal er ook voor trouwen en rouwen en vergaderingen. En ons dagcafé voorziet in een behoefte aan pleisterplaatsen langs bijvoorbeeld het Pieterpad en andere fiets- en wandelroutes. Verder werken we aan overnachtingsmogelijkheden op of bij de wierde in de buurt. Ook natuurbeleving speelt nadrukkelijk een rol in hoe we ‘Op Maarhuizen’ neerzetten.’

BIED ONDERDAK AAN INITIATIEVEN IN JE OMGEVING

Een stichting uit Winsum gebruikt de uitgebreide boomgaard om cursussen snoeien te geven. En de organisatie Binnenwerk, onderdeel van Staatsbosbeheer, heeft bij ons haar ‘startplek’. Bij de stichting werken mensen met afstand tot de arbeidsmarkt. Zij werken aan landschapsonderhoud in de omgeving, maar ze starten hun werkdag altijd op Maarhuizen, met overleg en een kop koffie.

Omdat de wierde  een archeologisch monument is, hebben Gijs en Mayke al jaren contact met de Rijks Universiteit Groningen (RUG). ‘Studenten Landschapsgeschiedenis hebben hier jaarlijks een werkweek. Zij brengen de wierde steeds verder in kaart. Voor het overnachten hebben we ook weer een mooie samenwerking met de lokale camping waar de studenten dan overnachten.’

AANDACHTSPUNTEN

ONDERSCHAT DE IMPACT VAN ZO’N PROJECT NIET

Een herbestemming vraagt veel inzet. Vanaf 2017 waren Gijs en Mayke bezig met de plannenmakerij, klussen, draagvlak en financiering regelen en ook alvast activiteiten organiseren op en bij de boerderij. Dat is op zichzelf al een fiks takenpakket. En dan zijn er ook nog spannende momenten, zoals een ‘nee’ van sommige fondsen en de stijging van de prijzen van bouwmaterialen. Al doe je zo’n project met heel je hart en al beschik je over goede ervaring en de juiste kwaliteiten, het is van tijd tot tijd behoorlijk stressvol. De herbestemming is het middel om bij je einddoel te komen. Maar soms kan de droom waar alles mee begon, behoorlijk ver weg lijken. Vergeet niet om zo nu en dan bij te tanken. Of wissel de inzet af: soms de een en dan de ander in de ‘frontlinie’.

 ‘De herbestemming is het middel om bij je einddoel te komen. Maar soms kan de droom waar alles mee begon, behoorlijk ver weg lijken. Vergeet niet om zo nu en dan bij te tanken.’

AKOESTISCHE MAATREGELEN VRAGEN OM RUIMTE   

Als je optredens gaat organiseren heb je als ondernemer ook met akoestische isolatie te maken. Dat betekende dat een dik pak isolatiemateriaal nodig was. Gijs en Mayke wilden de sporen en gebinten in het zicht houden, maar van de Rijksdienst (RCE) mocht het dak niet omhoog. ‘Onix, onze architect,  bedacht een creatieve oplossing. Er werd een stuk van de gebinten afgezaagd! De hele draagconstructie kwam zo 20 centimeter naar beneden. Tussen het dak en de gebinten ontstond zo voldoende ruimte om het dikke isolatiepakket kwijt te kunnen.’ Meer lezen over succesfactoren en aandachtspunten? Lees ons kennisdossier succesfactoren en aandachtspunten.

DUURZAAMHEID

Een hybride luchtwarmtepomp in combinatie met zonnepanelen zorgt voor warmte en elektriciteit bij Op Maarhuizen. De zonnepanelen liggen op het dak van beide schuren. Ze liggen deels uit het zicht en een deel van de zonnepanelen is innovatief toegepast. Ze zijn doorzichtig en functioneren  voor de (theater)schuur als dakramen. De theaterzaal en de foyer worden verwarmd door middel van vloerverwarming. De foyer, dagcafé en theaterzaal zijn afgewerkt met natuurlijke materialen. Zo worden wanden afgewerkt met houten latten en komt er op de vloer linoleum te liggen. Meer lezen over duurzaamheid? Lees ons kennisdossier duurzaamheid.

CIRCULARITEIT

Bij de restauratie zijn zoveel mogelijk materialen hergebruikt.  In het voorhuis zijn vloeren gerestaureerd met hout wat elders in de boerderij vrij kwam. Voor de gebinten in de grote schuur is door de aannemer gezocht naar oud hout van de goede afmetingen, zodat het niet bijgeschaafd hoefde te worden. Hierdoor is niet alleen het materiaal hergebruikt, maar heeft het ook een vergelijkbare verwering. Dit hout heeft de aannemer uiteindelijk in Duitsland gevonden. Voor het herstel van de lemen vloer is leem gebruikt, wat vrijkwam bij de bouw van de rondweg in Groningen. Net als het oorspronkelijk gebruikte leem is het dus van lokale oorsprong.  Lees onze whitepaper Circilaire oplossingen bij het herbestemmen van monumenten met tips en tricks uit de praktijk.

FINANCIERING

De financiering van de herbestemming was een project op zich. Mayke bracht al vroeg allerlei fondsen, leningen en subsidies in kaart. Daarbij kreeg ze ook hulp van het Erfgoedloket in Groningen. En toen kwam restauratieaannemer Dijkstra Draisma met de begroting. Die viel een stuk hoger uit dan de eerdere calculatie. Toch besloten ze ervoor te gaan. Op basis van de subsidievoorwaarden en de voorgesprekken met subsidiegevers maakte Mayke een dekkingsplan. En daarna gingen de aanvragen de deur uit. ‘De ene krijg je wel, de andere niet. Gelukkig hadden we bij het Nationaal Programma Groningen hoog ingezet. Ons plan paste naadloos in de beleidsvisie van onder meer de gemeente.’

Het gaat bij ‘OpMaarhuizen’ eigenlijk om twee projecten: de restauratie en verduurzaming van het voorhuis en de herbestemming van de schuur.  Voor het ene deel geldt een ander belastingregime dan voor het andere. Subsidieverstrekkers maken ook onderscheid. Sommige subsidies zijn alleen voor het voorhuis, andere alleen voor de schuur. Maar in de uitvoering van de werkzaamheden is het natuurlijk praktischer en voordeliger om alles in één keer uit te voeren.

Financiers herbestemming:  Provincie Groningen, Nationaal Programma Groningen, gemeente Het Hogeland, Boerderijenfonds, BPD Cultuurfonds, Regio Groningen-Assen, Staatsbosbeheer, Fonds Meijer-Leima, Wierdastichting, TBI Fundatie, Bernard Kruizinga fonds, Cultuurfonds, donateurs crowdfunding (via Voor de kunst) en via het Nationaal Restauratiefonds werd een Duurzame Monumentenplus Lening afgesloten.

Contact en links

Opmaarhuizen.nl
https://www.nationaalprogrammagroningen.nl/projecten/enne-jans-heerd/

Tekst: Erna Oosterveen, Woord-werk
Fotograaf: Stefan Kemper