Nijkleaster, Hilaard

Friese ‘kathedraal van het landschap’ herbestemd tot protestants klooster

Op het Friese platteland, onder de rook van Leeuwarden, niet ver van het door Geert Mak beschreven Jorwert, is een rijksmonumentale boerderij herbestemd tot klooster. Deze herbestemming heeft heel wat jaren energie en tijd gekost, maar past naadloos in de geschiedenis van deze plek én in het omliggende landschap. Henk Kroes was er al vanaf 2012 bij betrokken, de laatste jaren in de rol van ‘bouwpastor’.

Henk Kroes heeft in zijn leven al heel wat bestuurswerk gedaan. Veel mensen zullen hem kennen van de Friese Elfstedentocht, maar hij was ook voorzitter van de kerkenraad in zijn dorp en heeft zo  ervaring opgedaan met restauratie en onderhoud van de monumentale kerk en het orgel. Net toen hij dacht dat het tijd werd om maar eens wat af te bouwen, werd hij in 2012 benaderd door dominee Hinne Wagenaar en zijn vrouw Sietske Visser. Henk Kroes vertelt: ‘Zij wilden een plek creëren waar stilte, bezinning en verbinding centraal zouden staan. Een plek waar mensen konden verblijven, als bewoners of als gasten. Een protestants klooster. Hun plan had elan.’ De droom van Sietske en Hinne werd een gezamenlijke droom. Met Pinksteren 2023 werd Nijkleaster officieel in gebruik genomen.  

Zij wilden een plek creëren waar stilte, bezinning en verbinding centraal zouden staan.

Succes- en aandachtsfactoren 

Bouw een gemeenschap rondom het plan

De  Protestantse Kerk in Nederland (PKN)-gemeente  Westerwert, waaronder ook Jorwert valt, omarmde het initiatief. Kroes: ‘Dat was en is heel erg belangrijk. Voor ons en voor hen. Ons plan gaf deze kleine kerkgemeenschap weer toekomstperspectief. Zij zetten er als gemeenschap de schouders gezamenlijk onder. Hinne Wagenaar werd door hen als predikant benoemd.’ In de voorkerk van Jorwert, werden twee ruimtes gerealiseerd, waar de groeiende groep initiatiefnemers bij elkaar kon komen. En er werden van daaruit al snel allerlei activiteiten georganiseerd, die pasten bij wat Nijkleaster moest worden. Zo kon de gemeenschap rondom het klooster geleidelijk groeien. Meer lezen over succesfactoren bij het herbestemmen van monumenten? Lees ons gratis whitepaper Succesfactoren: geleerde lessen uit de praktijk.

Let op de landschappelijke inpassing

Het verwezenlijken van het idee vroeg de nodige inspanning en uithoudingsvermogen. Kroes vertelt: ‘We hadden een droom, maar geen geld, geen locatie en geen plan. Onze eerste stap was het maken van een bidbook, waarin we onze droom verder uitwerkten en zo steeds concreter maakten.’

Duidelijk was dat het klooster gehuisvest moest worden in een bestaande Friese boerderij, door de provincie in een beleidsstuk ooit ‘kathedralen van het Friese landschap’ genoemd. ‘Zo’n boerderij is  een dominant gegeven in het landschap. De nieuwe gebouwen, de inrichting van het terrein, de kleurstelling, alles moest eraan bijdragen dat ons complex een geïntegreerd deel van het vertrouwde Friese landschapsbeeld zou worden. Daarom hebben we er vanaf het begin een landschapsarchitect bij betrokken.’

We hadden een droom, maar geen geld, geen locatie en geen plan.

Lokale geschiedenis die aansluit bij het project

In 2016 overleed de eigenaar van de rijks monumentale boerderij in Hilaard. De executeur testamentair benaderde het Nijkleaster team met de vraag of deze boerderij zou passen bij hun kloosteridee. ‘Toen we in Hilaard gingen kijken was meteen duidelijk dat dit de juiste plek was voor het ‘Nijkleaster’. De ligging, middenin in de openheid van het omliggende landschap, maakt dat je hier meteen de ruimte en de stilte voelt, die wij op het oog hadden. Er wordt zelfs op grond van bronnen beweerd, dat hier op deze plek ooit al een klooster stond. Dat is niet helemaal onomstreden. Maar een feit is dat Friesland ooit veel kloosters had. Die kloosters hebben een belangrijke rol gespeeld bij de wording van het Friese landschap.’

Versnelling met een bouwmanager

De initiatiefnemers van Nijkleaster kregen van kunstenaar Jentsje Popma een geweldig geschenk. ‘Hij gaf ons zijn hele atelier cadeau, met daarin veel van zijn kunstwerken, met  de opdracht om daar zoveel mogelijk geld voor zien te krijgen. Dankzij dit geschenk konden wij de plannen verder uit laten werken en een bouwmanager aanstellen. Dat zorgde in het proces voor een versnelling.’  Nu moest er nog een architect gevonden worden. ‘Uiteindelijk hebben we J.O.N.G. architecten gekozen. Door hun ontwerp, met de nieuwe gebouwen erbij, is beter te zien dat de boerderij op een terp ligt. De bijgebouwen liggen wel een meter lager dan de boerderij, de verbindende kloostergang volgt de helling van de terp.’

Door hun ontwerp is beter te zien dat de boerderij op een terp ligt. 

Een  ‘bouwpastor’  helpt regie te houden

Toen het geld bij elkaar was en de uitvoering van het werk kon starten, uitte Henk Kroes de wens om zijn taak als voorzitter van het bestuur op te geven en tot bouwpastor te worden benoemd.  ‘Ik wilde me graag volledig richten op de bouw. Ik vormde de verbinding tussen de uitvoering en het bestuur. Ik was bijvoorbeeld bij bouwvergaderingen en onderhield het contact met de externe betrokkenen.  Er liepen natuurlijk heel veel mensen rond op bouw, ook vrijwilligers met verstand van zaken die weleens een aanwijzing gaven. Dan moet er wel regie zijn, anders wordt het een chaos. Voor iedereen op de bouw was helder: er is er maar één die opdrachten kan geven hier en dat is de bouwpastor. De functie van bouwpastor zorgde voor duidelijkheid.’

De functie van bouwpastor zorgde voor duidelijkheid.

Doe het samen

De aannemer maakte een prijs voor de gehele klus. ‘Alles was beprijsd. Wij hebben vervolgens een aantal klussen toebedeeld aan vrijwilligersteams. Bijvoorbeeld het schilderwerk, het opperen bij het straatwerk, het opruimen van de bouwplaats en de erfinrichting. Zo werd ook heel goed zichtbaar, in geld uitgedrukt, wat we verdienden met elkaar. Maar voor ons telt ook de gemeenschapsgedachte, de ‘Mienskip’ zoals we dat in Friesland noemen. Dat geeft een bodem aan alles wat je organiseren wilt.’ Onlangs nog kreeg Nijkleaster een bijdrage uit het Mienskipsfonds van de gemeente voor het bouwen van een buitenkapel.

Houd rekening met tegenvallers en zorg voor geld om dat op te vangen

Niet alles zat mee. ‘Gedurende de tocht kom je altijd dingen tegen, waar je niet op gerekend had,’ zegt Henk Kroes. ‘Van de daksporen, ook wel de juffers genoemd, vielen er een aantal zomaar uit elkaar. En voor een deel van het dak moesten de panlatten opnieuw gelegd worden, op een andere afstand van elkaar, omdat een partij oude Friese golfpannen uit verschillende formaten bleek te bestaan. En er is altijd onvoorzien meerwerk. Het is aan te raden om toch wel 10% bij de geraamde kosten op te tellen om dergelijke tegenvallers op te kunnen vangen.’

Gedurende de tocht kom je altijd  dingen tegen, waar je niet op gerekend had.

Verduurzaming en circulariteit

Verduurzaming was zonder meer een thema bij de plannen. ‘Dit was voor ons, als ‘gewoon’ bestuur het meest complex eigenlijk. Het is een hele toer om het goed te doen en om zeker te weten dat je het goed doet. Er gebeurt zoveel qua technische ontwikkelingen. Ga je alleen voor bewezen technologie of durf je ook een onbewezen, maar veelbelovende maatregel te nemen?’  

Van het gas af was bij de verduurzaming geen doelstelling, maar een gegeven. ‘Deze boerderij is nooit op het gas aangesloten geweest, dus dat was geen vraagstuk. We hebben een grondwarmtepomp aan laten leggen, die zorgt voor de verwarming in de boerderij. De gastenkamers en de woningen van de kloosterlingen worden elektrisch verwarmd. Op de gastenkamers en woningen liggen 146 zonnepanelen. Teruglevering van de energie die we opwekken, gebeurt nog niet, omdat het net momenteel vol zit. Dat is een reëel probleem, met forse invloed op onze exploitatie’.

De boerderij is geïsoleerd met steenwol en er zijn voorzetwanden geplaatst. Alle originele kozijnen waren in de jaren tachtig al eens vervangen door meranti-kozijnen. Architect Wytze Bouma, van J.O.N.G. architecten vertelt: ‘De klassieke situatie was al verdwenen. Wij hebben in de boerderij nu dezelfde duurzame iroko houten kozijnen geplaatst, als in het nieuwe deel. Daar is flink over gediscussieerd. Wij zijn steeds uitgegaan van het ontwerpen van een complex, van een ‘kop-hals-klooster’, niet een boerderij met iets nieuws ernaast. Eenheid van materiaalgebruik helpt daarbij. Iroko is onbehandeld, het zal gaan vergrijzen.’ Die nieuwe kozijnen maakten het ook mogelijk om HR++ glas te plaatsen.

Het Nijkleaster heeft een eigen afvalwaterzuivering, een Individuele Behandelingsinstallatie Afvalwater (IBA), aangelegd. ‘Ons afvalwater wordt zodanig gezuiverd, dat het uiteindelijk geloosd kan worden op het oppervlaktewater.’ Voor de was en het doorspoelen van het toilet wordt regenwater gebruikt. ‘Verder hebben we nog een bron bij de boerderij, waar wij een handpomp bij geplaatst hebben. Dat water gebruiken we voor de tuin.  Plekken waar vroeger gewoond werd, zoals een klooster, waren plekken bij een zoetwaterbron.  Ook hier zie je dus de lijn met het verleden terug.’

Bij de inrichting van het klooster gold het principe: zoveel mogelijk circulair. ‘De vrijwilligers van de  interieurwerkgroep stonden voor de uitdaging om de inrichting zoveel mogelijk te realiseren met bestaand materiaal, dat paste bij de sfeer van het pand. Ze zijn heel wat kringloopwinkels langs geweest en hebben ook heel wat tweedehands inrichtingskeukens bekeken.’ Meer lezen over duurzaamheid? Lees ons kennisdossier duurzaamheid.

Financiering

De landelijke en lokale protestantse kerken legden een belangrijke financiële basis. En via crowdfunding sloten ook veel particulieren aan bij het initiatief. Er kwam een subsidie vanuit LEADER, een Europese regeling voor plattelandsontwikkeling. Ook de Provincie Fryslân, de gemeente Leeuwarden, het Boerderijenfonds en het Cultuurfonds droegen bij. En er volgden laagrentende leningen van het Nationaal Restauratiefonds. Voor de instandhoudingskosten van het rijksmonument was een Restauratiefondshypotheek mogelijk en voor de verduurzamingsmaatregelen kon een Duurzame Monumenten Lening afgesloten worden.

 Winnaar Gulden Feniks 2024

November 2024 won Nijkleaster de Gulden Feniks 2024 in de catgeorie Transformatie. De jury benadrukte dat het platteland voor grote ruimtelijke en sociale uitdagingen staat. De transformatie van een kop-hals-boerderij naar het moderne klooster Nijkleaster Westerhûs biedt een duurzame toekomst voor dit deel van het Friese platteland. Dit project laat zien hoe een enkele transformatie een bredere impact kan hebben. De boerderij kreeg een nieuwe functie die perfect aansluit bij de sociale behoeften van het platteland, zoals het verdwijnen van voorzieningen en ontmoetingsplekken. Bekijk de video.

Links

Klooster van open geloofsgemeenschap Nijkleaster-Westerwert nijkleaster.frl
Nieuw bezinningsklooster Nijekleaster aflevering Crux NPO 
Landschapsarchitect: Els van der Laan, Noordpeil www.noordpeil.nl
J.O.N.G. architecten www.jongarchitecten.nl
Aannemer Kolthof www.kolthofbv.n
Bouwbegeleiding: Stevens van Dijck  www.stevensvandijck.nl
Installatietechniek Damstra www.damstra.nl 
Duurzaamheidsadvies INNAX Heerenveen www.innax.nl
Winnar Gulden Feniks 2024 (NRP)

Tekst

Erna Oosterveen woord-werk.nl

Fotografie

Henk Bootsma