Adres

Artisplein Plantage Middenlaan 41 1018CZ Amsterdam Nederland

Monumentstatus
Rijksmonument
Transformatiejaar
2022
Oude functie
Kantoor
Nieuwe functie
Evenementenlocatie
Museum

Ooit was het Groote Museum in Amsterdam toegankelijk voor een select gezelschap van het Koninklijk Zoölogisch Genootschap Natura Artis Magistra. Nu komen er honderden bezoekers per dag, voor evenementen in de benedenruimtes of het museum op de eerste verdieping. De zalen waar vroeger schedels en skeletten stonden uitgestald, zijn met behoud van het oorspronkelijke interieur getransformeerd tot een modern, interactief en voor iedereen toegankelijk museum.

EEN PLEK MET GESCHIEDENIS EN VERHALEN

Het allereerste als museum gebouwde pand van Amsterdam. Die bijzondere status heeft het Groote Museum. Het werd ontworpen door architect Jan van Maurik, honorair lid van het Zoölogisch Genootschap Natura Artis Magistra. Het genootschap begon vanaf 1838 met het verzamelen van levende dieren. Die werden ondergebracht in de dierenverblijven. De collectie dode dieren kreeg plek in een klein kabinet en verhuisde in 1855 naar de eerste verdieping van het hoofdgebouw - het huidige Groote Museum.

Wegens geldgebrek sloot het museum in 1947. ‘De museale ruimtes op de bovenverdieping werden daarna tijdelijk gebruikt voor lessen taxidermie - het opzetten van dieren - van de Universiteit van Amsterdam’, vertelt Emil Polak, lid van het managementteam van ARTIS en verantwoordelijk voor ontwikkeling en strategie. ‘Daarna stonden ze tientallen jaren leeg. De benedenruimtes, onder meer de Koningszaal en de kleinere Tijgerzaal, bleven wel in gebruik voor bruiloften en congressen.’  

Vijftien jaar geleden ontwikkelde ARTIS een nieuw masterplan. ‘We wilden ons ontwikkelen van voornamelijk een dierentuin naar een organisatie en een plek waar bezoekers kunnen leren over de gehele natuur, over de rol van de mens daarin en over de samenhang tussen mens en natuur. En daarvoor zetten we ons prachtige erfgoed in. Zo ontstond het idee om ook het Groote Museum te restaureren, renoveren en vernieuwen.’

Van de twee museale zalen op de bovenverdieping was de Oostzaal er slecht aan toe. ‘Veel vitrinekasten waren verdwenen en er waren flinke ingrepen gedaan om er een kantoor in te plaatsen. Van de monumentale vlindertrap die vanuit de entree toegang gaf tot de zalen, was een deel gedemonteerd om plaats te maken voor een goederenlift.’ Het ontwerpproces voor de verbouwing ging in 2012 van start en kenmerkt zich volgens Merk X architecten door herstel en actualisering.

 

SUCCESFACTOREN EN AANDACHTSPUNTEN

VLOEREN VERSTERKEN EN BALUSTRADES OPHOGEN

Hoe transformeer je een kleinschalig museum naar een modern, interactief museum dat toegankelijk is voor grote groepen én voldoet aan de eisen van deze tijd? Polak: ‘Dat was een hele uitdaging. De vloeren hadden bijvoorbeeld extra draagkracht nodig. Daarvoor zijn onder de originele houten vloer extra stalen balken aangebracht, maar er was ook behoefte aan betere ventilatie, extra looproutes en voldoende vluchtwegen. Bovendien zijn de mensen nu langer dan 170 jaar geleden, ook dat had consequenties: trapleuningen en balustrades zijn allemaal opgehoogd.’


170 JAAR OUD VENTILATIESYSTEEM DOET OPNIEUW DIENST
Bestaande openingen voor de aan- en afvoer van lucht konden worden hergebruikt. Om de routing te verbeteren zijn loopbruggen toegevoegd. Een nieuw ingebouwde tribune met geïntegreerde trap in de Oostzaal faciliteert publieksbijeenkomsten en biedt een vluchtroute. In de tribune zijn bovendien technische voorzieningen weggewerkt, zoals een noodtrappenhuis, IT-serverruimtes, opslag en een lift
. De restauratie vroeg veel tijd en energie, maar er was er ook een meevaller. ‘Op de vliering van het gebouw vonden we oorspronkelijke delen van de vlindertrap terug. Daarmee kon de trap in volle glorie worden gerestaureerd. Dat was fantastisch.’ 

‘Op de vliering van het gebouw vonden we oorspronkelijke delen van de vlindertrap terug. Daarmee kon de trap in volle glorie worden gerestaureerd. Dat was fantastisch.’ 

TWEE BEZOEKERSSTROMEN MOGELIJK MAKEN
Om het gebouw voor museumpubliek én voor zakelijke bijeenkomsten toegankelijk te maken, was een flinke verbouwing nodig. Polak: ‘Oorspronkelijk kwam iedereen binnen in de centrale hal. Vanwege het grote aantal bezoekers was het nu noodzakelijk om de bezoekersstromen voor het museum en zakelijke bijeenkomsten te splitsen. We hebben daarom voor de museumbezoekers een entreegebied onder het gebouw gerealiseerd met een ingang aan het Artisplein.’
 

GEBOUW ‘ZWEEFT’ VAN OUDE NAAR NIEUWE FUNDERING
Bouwcombinatie Nico de BontMobilis was verantwoordelijk voor de realisatie van het entreegebied en de nieuwe fundering, waarvoor het gebouw tijdelijk op een alternatieve fundering werd geplaatst. Monumentale onderdelen, zoals het hoofdtrappenhuis, vitrinedeuren en hardstenen vloeren werden door hen uitgenomen, veiliggesteld of afgeschermd. ‘Dit is gelukkig allemaal goed verlopen’, blikt Polak terug. ‘Het was wel een heel spannend moment toen het gebouw van de alternatieve fundering overging naar de nieuwe fundering. Het pand zweefde als het ware een paar seconden in de lucht. Het is gelukt zonder ook maar één scheur.’

Het pand zweefde als het ware een paar seconden in de lucht.

VERMOGEN BIJ ELKAAR KRIJGEN
Het bijeenkrijgen van het benodigde vermogen voor de restauratie was een andere ingewikkelde opgave, zegt Polak. ‘ARTIS is een non-profitstichting en dit was een project van tientallen miljoenen euro’s die we bij elkaar moesten zien te krijgen middenin de financiële crisis.’ Een speciaal team ging aan de slag met fondsenwerving. Via particuliere giften, donaties van diverse organisaties en overheidssubsidies kwam een deel van het budget binnen. ‘We zijn op een gegeven moment gestart met de bouw, terwijl we niet alle financiering rond hadden. We moesten wel, anders zouden we toegezegde subsidies kunnen kwijtraken.’ De restauratie werd gefaseerd aangepakt. ‘In een ideale situatie werk je achter elkaar door. Dat had tijd en wellicht geld gescheeld. Aan de andere kant: als we niet gedwongen waren om te starten, was het er misschien nooit van gekomen.’

Meer lezen over succesfactoren? Lees ons whitepaper Succesfactoren.

FINANCIERING

Tussen ARTIS en het Nationaal Restauratiefonds lagen al contacten vanuit eerdere financieringen voor monumenten – ARTIS telt er in totaal 27. Het lag dus voor de hand dat het Restauratiefonds ook nu een rol zou spelen in de financiering, zegt accountmanager Bernard Brons van het Restauratiefonds. ‘Het was voor ons van belang om te weten welke rol het nieuwe museum zou krijgen in de exploitatie van ARTIS. ARTIS is al lang niet meer alleen een dierentuin. De opgave en visie zijn verbreed. Het Groote Museum past in het verhaal dat ARTIS nu wil vertellen. Daarnaast wordt het voor verschillende doeleinden gebruikt: horeca, evenementen, natuureducatie. Dat maakte dat wij vertrouwen hebben in dit project.’

Het Groote Museum past in het verhaal dat ARTIS nu wil vertellen.

Toch kon de financiering niet zomaar worden afgesloten, vertelt Polak. ‘ARTIS kent een hybride eigendomsstructuur; ook de gemeente Amsterdam is deels eigenaar. En een gemeente mag geen restauratielening aangaan. Voordat we een lening konden afsluiten, is daarom een opstelrecht verleend aan ARTIS op het Groote Museum.’ Toen het administratieve deel geregeld was, kon ARTIS een Restauratiefondsplus-hypotheek afsluiten bij het Restauratiefonds. ‘Dat is een laagrentende lening met een lage aflossingsverplichting. ‘Bovendien is de hypotheek boetevrij aflosbaar’, legt Brons uit. ‘Vooral die lage rente is belangrijk. Die is al snel 3 procent lager ten opzichte van een marktconforme lening.’

 

DUURZAAMHEID

Wie een pand van ruim 170 jaar oud comfortabel en toekomstbestendig wil maken, ontkomt niet aan het nemen van duurzame maatregelen. Voor verwarming en koeling is het gebouw aangesloten op de warmte-koude-opslag (WKO) onder het Artisplein. Deze WKO was al bij de herbestemming van de naastgelegen Ledenlokalen in 2014 gerealiseerd.

Waar mogelijk werden de gevels van het Groote Museum aan de binnenzijde geïsoleerd, er kwamen voorzetramen aan de binnenzijde in combinatie met monumentenglas met een hoge isolerende waarde.

Polak: ‘De deuren en ramen op de begane grond naar het Artisplein waren niet meer origineel en hadden al een dikker profiel. We konden hier authentiek uitziende deuren plaatsen mét dubbelglas. Van zonnepanelen zagen we in samenspraak met de Commissie Ruimtelijke Kwaliteit en Monumenten & Archeologie van de gemeente Amsterdam af. Het rendement woog niet op tegen de vermindering van uitstraling van het monumentale dak.’

Meer lezen over duurzaamheid? Lees ons kennisdossier duurzaamheid.

 

VISIE OP ERFGOED

De restauratie maakt onderdeel uit van een grootschalig restauratieproject. ARTIS, dat 27 monumenten telt, waaronder meerdere gebouwen, dierverblijven, vijvers en standbeelden, zet stevig in op verduurzaming. Het doel? ‘In 2030 willen we geen ecologische voetafdruk meer hebben. Begin jaren 2000 hebben we een visie ontwikkeld over hoe wij als ARTIS willen omgaan met erfgoed’, zegt Polak. ‘En hoewel we geen vastgoedorganisatie zijn, zijn we wel een erfgoedorganisatie. Vanuit die rol zien we het wel als onze taak om het vele erfgoed op ons terrein te verduurzamen en toegankelijk te maken voor het publiek. Daar zijn we nu al vele jaren mee bezig. Het zit inmiddels in ons DNA om te blijven restaureren. Dat gaat van kleine projecten tot heel grote, zoals de Ledenlokalen, de Bibliotheek die vorig jaar is opgeleverd en het Aquarium dat we nu voor 47 miljoen euro aanpakken. Er werd jarenlang niet goed voor de monumenten gezorgd. Veel gebouwen waren of zijn in slechte staat. We pakken de restauratie van deze gebouwen nu al jaren aan. Een enorme opgave; we kunnen dat dan ook niet alleen. Daar hebben we hulp voor nodig van buitenaf. Hulp van het Restauratiefonds, maar ook van andere partijen. Uiteindelijk doen we dit niet voor onszelf, maar voor het publiek.’ Bekijk  de impressie.

 

CONTACT EN LINKS

www.grootemuseum.nl
info@grootemuseum.nl

In september 2022 ontving het Grote Museum het Restauratiefonds Compliment voor de restauratie en daarmee het behoud van de vele monumenten in Nederlands oudste dierentuin. Een monument dat weer toegankelijk is, gebruikt wordt en beleefd wordt is weer springlevend, dat is de missie van het Restauratiefonds. Het Restauratiefonds en ARTIS werken al vele jaren samen aan het springlevend maken en houden van monumenten op het park.  Meer lezen? 

Bouwjaar
1850
Architect (origineel)
Jan van Maurik
Architect (transformatie)
Merk X Architecten
Eigenaar
Natura Artis Magistra
Betrokken partijen
Restauratie-aannemer Nico de Bont – Mobilis en installatiebedrijf Unica
Tijdelijk / permanent
Permanent
Gebruiker(s)
Museum- en evenementenbezoekers
Monumentnummer
523549
Google map of Nieuw leven voor historisch museumgebouw ARTIS - Het Groote Museum