Adres

Hummeloseweg 4 6998 AD Laag-Keppel Nederland

Monumentstatus
Gemeentelijk monument
Transformatiejaar
2018
Oude functie
Kapel
Nieuwe functie
Galerie & Kunstuitleen

Van een 140 jaar oude kapel naar een verduurzaamde kunstgalerie met energielabel A. Die transformatie realiseerden de broers Rick en Mike Hulshof en hun partners Petra Heusschen en Rianka Habraken in het Gelderse Laag-Keppel. Hun herbestemming werd bekroond met de Pieter van Vollenhovenprijs.

‘Als we een monument willen overleven, moet er een herbestemming zijn. Zonder herbestemming is een monument ten dode opgeschreven’, zegt Van Vollenhoven. In 2019 reikte hij ‘zijn’ prijs uit aan onder meer de 4 eigenaren van het neogotische kapelletje uit 1880.
De kapel werd ooit
gebouwd als kapel van kasteel Keppel, maar verloor in de jaren ’70 haar religieuze functie. In eigendom van de gemeente Bronckhorst kreeg het daarna diverse gebruikers waaronder een hobbycentrum, jeugdsoos én kunstenaar.
Die kunstenaar was Henk Hulshof, kunstschilder en de vader van Rick en Mike Hulshof. Hij gaf er schilderworkshops, organiseerde er exposities en verkocht er kunst. Als huurder had hij het eerste recht van koop en zo ging de kapel in 2011 naar het familiebedrijf Kunst of Art, van zijn zoons en diens partners. De kapel werd in 2018 gerestaureerd en omgedoopt tot Galerie 1880, verwijzend naar het jaar waarin het gemeentelijk monument werd gebouwd. Nu is het een galerie en kunstuitleen en nog altijd heeft vader Henk Hulshof er zijn atelier.

Op de vraag wat er moest gebeuren om van de kapel een hedendaagse ruimte te maken, antwoordt Heusschen met een lach: ‘Wat niet? Vrijwel alles moest worden aangepakt. Het voegwerk is hersteld, de scheidingsmuur - die er om praktische redenen in de loop van de decennia in was gezet – hebben we weggehaald, de rotte balken in de kap en de torenspits zijn vernieuwd, de elektriciteitsgroepen zijn samengevoegd, de riolering is opnieuw aangelegd en het verlaagde plafond is verwijderd. Daardoor is het originele plafond met de sierlijst weer te zien.’

Na de aankoop van het monument in 2011 gingen er jaren overheen voordat de restauratie en herbestemming van start gingen. Habraken: ‘We hebben een haalbaarheidsonderzoek laten doen om te kijken wat er nodig was en of dat uitkon qua exploitatie. Als je bijvoorbeeld ‘ik-weet-niet-hoeveel’ moet stoken om het binnen aangenaam te hebben voor je bezoekers, dan kost de galerie meer geld dan die oplevert.’

Na zes jaren van plannen maken, rekenen en plannen bijstellen, waren ze eruit. De galerie moest er komen. ‘We hebben wel keuzes moeten maken. Door de jaren heen waren de bouwkosten namelijk gestegen’, zegt Habraken. ‘Nu hebben we bijvoorbeeld geen gietvloer, maar gevlinderd beton. Het is hoe dan ook prachtig geworden. De sfeer van de kapel is gebleven, met het comfort van nu. Een prachtige plek om te genieten van kunst.’
De leegloop van kerken is volgens Van Vollenhoven een uitdaging van deze tijd. Om die reden ging de Pieter van Vollenhovenprijs in 2019 naar 9 kerken die met succes zijn herbestemd. Een daarvan is de kapel in Laag-Keppel. Heusschen toont met trots de cheque: ‘Het zijn het uithoudings- en doorzettingsvermogen wat ik zo bewonder bij deze en de andere eigenaren’, zegt Van Vollenhoven.

Succesfactoren en aandachtspunten

Gebroken nachten

Doorzettingsvermogen was inderdaad nodig, beaamt Heusschen. ‘We lagen regelmatig wakker. Zo’n restauratie en herbestemming… je bent er dag en nacht mee bezig. We werden geleefd. Toen we bericht kregen dat het dakbeschot in de torenspits volledig verrot bleek te zijn, heb ik een nacht niet geslapen. Je ligt toch te denken, hoe lossen we dit op? Latje voor latje is het verrotte hout vervangen. En omdat het een restauratie is, wordt alles precies gemaakt zoals het origineel was. Wat dan wel weer prachtig was, was de passie van de restaurateurs. Geweldig hoe betrokken de medewerkers van Schotman Restauraties waren.’

Ledverlichting langs sierlijsten

‘In een galerie denk je al snel aan spots, die rechtstreeks op de kunstwerken zijn gericht, maar persoonlijk vinden wij indirect licht veel mooier’, zegt Heusschen. ‘Tegelijkertijd is verlichting best een kostenpost, dus we zochten naar een betaalbare, mooie oplossing. Dankzij het goed meedenken van onze installateur Wiltink Installatietechniek BV  kwamen we uit op dimbare ledverlichting bovenop de voorzetwanden. Het is energiezuinig, het verdeelt het licht mooi over de ruimte en het laat het plafond in het oog springen.’

Onafhankelijke bouwbegeleider

‘Als iemand ons iets vraagt over kunst, hebben wij daar een antwoord op’, zegt Heusschen, ‘maar over bouwprocessen weten we maar weinig. Daarom waren we erg blij met onze keuze om een onafhankelijke bouwbegeleider bij de herbestemming te betrekken. Hij kon snel schakelen. Als wij op vrijdagmiddag werden gebeld dat er een verrotte balk in de torenspits was gevonden, moesten we op maandag laten weten wat we daarmee wilden. Alle tijd die je neemt om erover na te denken, vertraagt immers de oplevering. Onze adviseur hielp ons dat soort knopen doorhakken. Ook keek hij mee naar offertes en prijzen en was hij bij de bouwvergaderingen. Zo konden wij ons richten op onze klanten vanuit onze andere galerie in Zutphen.’

Post onvoorzien niet toereikend

‘Zoals vrijwel iedereen die aan een (ver)bouwproject begint, hadden we een post ‘onvoorzien’ in onze berekening opgenomen’, zegt Habraken. ‘Maar dat er zó veel onvoorzien werk zou zijn, dat hadden we niet gedacht’, zegt ze. ‘Boktor in de kap en in de spits. De oude betonvloer die er met heel veel moeite uit is gehaald. Een reusachtige boomwortel onder de te vernieuwen bestrating. Ga zo maar door. Allemaal dingen die je pas kunt ontdekken op het moment dat je aan het werk bent.’

Duurzaamheid

Om van de kapel, die op sommige plekken letterlijk lek was, een comfortabel en energiezuinig gebouw te maken, bedacht het team van betrokken experts een variant op de welbekende doos-in-doos-constructie. ‘Zomaar een voorzetwand plaatsen kon niet, want dan viel de sierlijst weg. Maar we konden wel een deel van de muren dikker maken. Dat hebben we gedaan tot de hoogte van de dwarsroedes in de ramen. Dat was een idee van de interieurarchitect Ynske Breukelaar, waardoor het beeld rustig blijft. Daarboven hebben we 5 centimeter dikke isolatieplaten toegepast. Die zijn bevestigd op de wand tussen de voorzetwand en de sierlijst, waardoor deze lijst nog steeds mooi uitkomt.’

Daarnaast is boven het plafond en onder de vloer geïsoleerd, is het gebouw voorzien van energiezuinige LED-verlichting en een warmte-terugwin-installatie en is gekozen voor vloerverwarming middels een luchtwarmtepomp. De buitenmuren lieten op sommige plekken water door en waren op een aantal plekken door onder andere de oorlog gescheurd, dus de muren zijn verstevigd en de voegen zijn gerestaureerd. Daarnaast is de bestrating voorzien van afwatering, zodat de regen niet continu tegen de gevels opspat.

‘Qua duurzaamheid gingen we voor het hoogst haalbare, maar we wilden niet dat het ten koste zou gaan van de historische details’, zegt Habraken. ‘Het idee van vierkante voorzetramen voor de neogotische ramen, daar konden we dus niet mee leven. Nu zijn het inzetramen met dezelfde gotische vorm. Iets minder isolerend, maar veel mooier. Dat we nu alsnog energielabel A hebben, is natuurlijk geweldig. Bovendien komen we nu in aanmerking voor Milieu- & Energie-investeringsaftrek. We kunnen een percentage van de verduurzamingskosten aftrekken van onze winst, waardoor we minder belasting betalen. Een mooie beloning voor het ondernemersrisico dat we nemen.’

Financiering

‘‘Dat kerkje heb je zeker voor een euro gekocht’, vragen mensen geregeld aan ons’, vertelt Heusschen. ‘Maar dat is niet zo. We hebben er een reëel bedrag voor betaald. De herbestemming, restauratie en verduurzaming kostten vervolgens nog eens ruim vier keer zo veel.’

‘De financiering voor de complete som was niet zomaar geregeld’, zeggen de eigenaren, terugblikkend op het financieringstraject. ‘Je kunt maximaal 75 procent van de marktwaarde na verbouwing lenen. Maar die overige 25 procent hadden wij niet op de bank staan’, zegt Habraken. ‘Bovendien waren de totale herbestemmings- en restauratiekosten nog veel hoger dan de geschatte marktwaarde na verbouwing, ook wel de zogenaamde ‘onrendabele top’ genoemd’, iets waarvoor je echt subsidie nodig hebt’.

Maar subsidie kregen ze alleen als ze konden aantonen dat ze het eerste stuk van de financiering rond hadden. ‘Andersom doet een financier alleen een aanbod als die weet dat je het laatste stuk rond hebt. Een typisch voorbeeld van ‘de kip en het ei’; de subsidieverstrekkers (gemeente en provincie) en de financier (Nationaal Restauratiefonds) zaten op elkaar te wachten’, legt Habraken uit. ‘Toen was het Restauratiefonds zo aardig om hun mogelijkheden alvast op papier te zetten. En dat trok gemeente Bronckhorst en provincie Gelderland over de streep.’
‘Dit is een aanvraag die niet door de standaard ‘bancaire hoepeltjes’ gaat’, zegt Harry Kers, accountmanager Nationaal Restauratiefonds. ‘Onze financiering was dan ook alleen mogelijk dankzij onze goede samenwerking met de provincie en gemeente. Samen kijken wij als financier naar deze bijzondere herbestemming. En niet als bankier.’

Bij het Restauratiefonds sloot het familiebedrijf voor de aankoop van de kerk een Monumenten-hypotheek af, met een marktconforme rente, en een Cultuurfonds-hypotheek tegen lage rente voor de restauratie, herbestemming en verduurzaming. Het cultuurfonds is van de provincie Gelderland en wordt beheerd door het Restauratiefonds.
‘Als het Restauratiefonds er niet was, hadden we dit project niet kunnen doen’, zegt Heusschen. ‘Reguliere banken deinzen ervoor terug. Er staat een haan op het dak hè’, verklaart ze met een knipoog. ‘Religieus erfgoed is blijkbaar moeilijk op waarde te schatten, zeker als je er geen woningen van maakt.’

Dankzij de samenwerking tussen de eigenaren, gemeente Bronckhorst, provincie Gelderland en het Restauratiefonds, blijft de kapel behouden. En dat merken inwoners en toeristen. Die kunnen niet alleen genieten van het monument en de kunst, ze horen geregeld ook de kerkklokken luiden. ‘Onze schoonvader Henk luidt onder meer op 4 mei tijdens dodenherdenking een kwartier lang de klokken. Dat gaat ouderwets; hij moet er met zijn volle gewicht aan hangen.’

Contact en links

https://www.kunstofart.nl/

Vind de juiste specialist voor uw monument in de SpecialistenWijzer op Monumenten.nl, met expertise in onderhoud, restauratie en verduurzaming. Voor elke klus een geschikte specialist met een vermelding van de belangrijkste expertises.

Tekst: Mirjam van Huet, mcmtekst
Fotografie: Bas Gijselhart

Bouwjaar
1880
Architect (transformatie)
Boerman Kreek Architecten BV
Eigenaar
Familiebedrijf Kunst of Art v.o.f.
Betrokken partijen
Nationaal Restauratiefonds
Provincie Gelderland
Gemeente Bronckhorst
Schotman Restauraties BV.
Wiltink Installatietechniek BV
Tritop Interieurbouw BV
Ynske Breukelaar interieurarchitectuur
Boerman Kreek Architecten BV
ABC Steigers
Fresco Schilders- en decoratiebedrijf
Geveltechniek Beltrum
Leidekkersbedrijf D. Koenders en A. Wesselink/Haring
Gebruiksoppervlakte
200m²
Tijdelijk / permanent
Permanent
Aantal eenheden (kamers/appartementen/werkunits)
4
Google map of Kunstkerkje, Laag-Keppel