Herbestemming vóór en dóór dorpsbewoners: dorpsklooster wordt woonvorm

Het klooster in Reeuwijk is al meer dan een eeuw oud en nog altijd even geliefd bij omwonenden. Of ze er nou naar de (kleuter-)school gingen, werkten bij een bedrijf dat er tijdelijk gevestigd was of er naar de scouting gingen, het gros van de inwoners van Reeuwijk heeft wel iets met het voormalig klooster aan de Dorpsweg in Reeuwijk, dat door de jaren heen meerdere functies vervulde. Toen begin 2019 het klooster te koop kwam, wisten de inwoners van Reeuwijk één ding zeker: het moest in dienst van de gemeenschap blijven. Meer dan 80 dorpsbewoners trokken de beurs om dat mogelijk te maken en/of staken de handen uit de mouwen.

Met ruim 80 mensen eigenaar zijn van een gebouw, dat wordt ingewikkeld. Dus is in oktober 2020 de Stichting Monumentaal Erfgoed Reeuwijk opgericht. Het klooster werd door de stichting gekocht, verduurzaamd en herbestemd naar een ‘studentenhuis voor senioren’. Het doel van de initiatiefnemers: eenzaamheid van de oudere Reeuwijkers tegengaan.

Het rijksmonument is in 2024 herbestemd tot ‘Thuis Reeuwijk-dorp’, een kleinschalige woonvorm met plek voor 8 huurders. ‘Ieder krijgt een eigen appartement met woon- en slaapkamer, douche en toilet en samen delen de huurders één grote keuken annex woonkamer. Daarnaast is er ruimte voor ontmoeting met omwonenden in de serre’, vertelt Hester Faber, voorzitter van Stichting Monumentaal Erfgoed Reeuwijk. Deze invulling is geïnspireerd op het concept Thuishuis dat al op 6 andere plekken in Nederland is uitgerold. ‘Overigens is het mogelijk dat in 2 van de 8 appartementen een maatschappelijke functie in het belang van de lokale gemeenschap komt, zoals bijvoorbeeld een fysiotherapeut. Zo hebben bewoners dergelijke diensten bij de hand én is er aanloop vanuit de omgeving. En dat zorgt weer voor meer ontmoeting.’ 

Faber is sinds medio 2024 voorzitter van de stichting. Ze nam het stokje over van Leo de Jong, die het hele proces sinds 2020 - van aankoop en financiering tot en met verduurzaming en herbestemming - in goede banen heeft geleid. Wat de twee met elkaar gemeen hebben: een grote liefde voor de lokale gemeenschap én een gekte voor grote, misschien wel onmogelijk lijkende, projecten. ‘Ik ben met pensioen en heb gedurende mijn carrière altijd maatschappelijke projecten ondernomen. Bij een afvalverwerkingsbedrijf, in gebiedsontwikkeling, voor de overheid, ga zo maar door. Altijd met een maatschappelijk doel. Ik weet uit ervaring dat voor de meeste problemen meerdere oplossingen bestaan’, zegt De Jong met een grote lach op zijn gezicht. Faber is als projectmanager bij het Waterschap naar eigen zeggen ook altijd betrokken bij ‘de categorie grote projecten’.

 ‘Als er ergens een oplossing moet worden bedacht, schrik ik daar niet voor terug’.

Maar, benadrukken beiden, hun ondernemerschap mag de herbestemming misschien gaande houden, zonder de dorpsbewoners was het allemaal niet gelukt.

SUCCESFACTOREN EN AANDACHTSPUNTEN

Samen de schouders eronder
Waar een herbestemming normaliter gepaard gaat met de inhuur van troepen mankracht, kon het dorpsklooster rekenen op helpende handen van vele tientallen dorpsbewoners. ‘Een oproepje in de groepsapp van een lokale vriendengroep was op vrijdagavond genoeg om op de zaterdagochtend een hele club vrijwilligers voor de deur te hebben staan’, zegt De Jong. ‘De vloer was bekleed met board en dat moest eraf. Eén van de vrijwilligers heeft week na week op zijn knieën gezeten om met een nijptang spijkers uit die vloer te trekken. Of dan waren er weer van die jonge gasten die schijnbaar moeiteloos de radiatoren van de cv de trap af sjouwden. Of een boer die een kar beschikbaar stelde om het oud ijzer weg te brengen, wat weer een mooi bedrag opleverde voor het klooster. Alleen al in het strippen van het gebouw is zo’n 6.000 uur aan vrijwilligerswerk gestoken. Reken maar uit hoeveel geld dat heeft bespaard op projectkosten.’ 

‘Dit rijksmonument is ‘betaald’ door de gemeenschap.’

Bijzondere vondst met historische waarde

Tijdens het klussen kwamen de vrijwilligers bijzondere details tegen. Een onaangebroken fles jenever tussen twee vloerlagen bijvoorbeeld, verhoogde de feestvreugde. Maar écht historische waarde had de ontdekking van de draaitrap richting het torentje van het klooster. Gecombineerd met glas-in-lood, waar buitenlicht doorheen valt, is het van grote esthetische waarde voor het gebouw. ‘We vonden die trap toen we een brandmuur sloopten. Vanwege de brandveiligheid moest er wel weer een nieuwe wand komen. We hebben gekozen voor een glazen wand, zodat de trap in het zicht blijft.’

Uitdagingen bij de isolatie

Een uitdaging stak de kop op toen het tijd was om het gebouw te gaan isoleren. ‘Een rijksmonument mag je niet aan de buitenkant isoleren, omdat dat iets verandert aan het oorspronkelijke uiterlijk’, legt De Jong uit. ‘Dus dan maar aan de binnenkant, maar dan kregen we vochtproblemen. Want er zitten houten balken in de stenen muur en die kunnen vocht aantrekken en dan wegrotten. Bernard Brons van het Nationaal Restauratiefonds attendeerde ons op een adviseur, die ons vervolgens aanraadde om rónd die balkkoppen niet te isoleren. Maar dat zou het doel om energieneutraal te worden buiten bereik brengen. Uiteindelijk zijn we een stap verder gegaan’, zegt Leo. ‘We hebben alle balkkoppen afgezaagd en een kunststofplaat op de muur bevestigd met daarop een balkschoen, waarop de balk steunt. En dat zeventig keer.’

Deze ingreep zorgde voor een onvoorziene kostenpost van 80.000 euro én heeft erin geresulteerd dat de originele plafonds in 2 van de 20 ruimten – gemaakt van riet en gips – sneuvelden. ‘Bevoegd gezag is daarmee akkoord gegaan. Anders konden we namelijk niet bij die balkkoppen komen’, zegt De Jong. 

‘Behoud van het monument ging gelukkig vóór het in stand houden van enkele originele details.’

Moeilijk huurders te vinden

Na vier jaren van puzzelen, vrijwilligers aansturen en dagenlang klussen is het in 2024 zover, de appartementen zijn klaar voor bewoning. Toch is er begin januari 2025 nog niemand in het klooster ingetrokken. Sterker nog, er is amper belangstelling voor. ‘Wij hadden gedacht dat er veel enthousiasme zou zijn, dat mensen hiervoor in de rij zouden staan. Maar dat blijkt niet het geval. Twee mensen gaan er per februari 2025 in, maar daar stokt het voorlopig,’ zegt Faber enigszins uit het veld geslagen. ‘Het is balen. Ik ben teleurgesteld.’ 
Oplossingsgericht bedacht het bestuur mogelijkheden om de toelatingscriteria te verruimen, en er bijvoorbeeld ook jongeren of echtparen toe te laten. ‘Wij zien dat als een reëel alternatief, maar Stichting Thuishuis niet. Dus voorlopig hebben we geen alternatief voor bewoning door senioren. Het lastige is dat we al die tijd geen inkomsten hebben, maar wel lasten. Terwijl we er met de begroting van uitgingen dat het klooster vanaf oktober 2024 volledig bewoond zou zijn.’

FINANCIERING

Bij een eerdere financiële tegenslag – de bouwkosten stegen in 2022 met zo’n 20 procent en het bleek meer werk dan gedacht – schoot de lokale bevolking te hulp. ‘We hadden 2 miljoen investering begroot. Uiteindelijk werd het 3,3 miljoen’, zegt De Jong. ‘Om dat verschil te dekken, hebben we crowdfunding gedaan.’ Dat is een vervolg op de crowdfunding die al eerder in het proces werd gedaan, om de aanvankelijke begroting rond te krijgen. De Stichting (Vrienden van) Thuis Reeuwijk-dorp werd opgericht en mensen uit het dorp konden leningen verstrekken. ‘De leningen lopen vijf, tien, vijftien of twintig jaar’, legt De Jong uit. ‘Hoe langer de looptijd van de lening, hoe hoger de rente. Ik heb het denkwerk mogen doen voor deze constructie en ben trots op het resultaat’, zegt hij. De financiering is volledig maatschappelijk gedragen. 

‘Het is niet vanzelfsprekend dat je voor zo’n project financiering vindt’, 

zegt De Jong. ‘De helft is gefinancierd door het Nationaal Restauratiefonds. Ik heb in 2021 contact met het Restauratiefonds gezocht. ‘Hoe pakken we dit aan?’, was mijn vraag. Bernard antwoordde: ‘Wij zijn opgericht om dit mogelijk te maken’. En dat bleek, toen we het aanbod van een reguliere bank en dat van het Restauratiefonds naast elkaar legden. Het Restauratiefonds bood een lagere rente, en was flexibeler in de voorwaarden. De crowdfunding leverde veel op, zo ook lokale giften. De Stichting Vrienden van beheert de leningen, die dorpsbewoners hebben verstrekt en leent het geld uit aan Stichting Monumentaal Erfgoed Reeuwijk, die eigenaar is van het pand. Ten slotte kregen we nog aanzienlijke subsidies van provincie en rijksoverheid, voor verduurzaming. Zoals een DUMAVA-subsidie, voor verduurzaming van maatschappelijk vastgoed en voor de bestemming ouderenhuisvesting en de ontmoetingsfunctie voor senioren.’ Daarnaast is er door het werk van de vele vrijwilligers naar schatting een bedrag van bijna 400.000 euro aan kosten bespaard.

Brons is er trots op dat het Restauratiefonds kan bijdragen aan de instandhouding en herbestemming van het klooster. ‘Ons fonds is vanuit monumentenzorg opgericht, maar hiermee wordt veel meer dan alleen een monument gediend, namelijk ook de leefbaarheid op het platteland. De leefbaarheid in Reeuwijk staat onder druk. Er is bijvoorbeeld geen supermarkt. Het is de bedoeling dat er in het voorjaar van 2025 eentje wordt geopend. Die draait dan op vrijwilligers’, zegt Bernard. ‘Dat het klooster nu een plek is waar eenzaamheid wordt tegengegaan en waar mensen elkaar ontmoeten, is winst voor de gemeenschap.’ 

DUURZAAMHEID

Om het klooster weer decennialang geschikt te maken voor gebruik, was verduurzaming een voorwaarde. Het gebouw was bij wijze van spreken ‘lek’, zo makkelijk ontsnapte warmte. ‘Welk energielabel had het klooster ook alweer voordat we aan de slag gingen?’, zegt Faber. ‘G was het, maar ik zou eigenlijk zeggen Z’, zegt De Jong. ‘Van meet af aan heb ik me ervoor ingezet om dit monument super duurzaam te maken. Dat is voor een rijksmonument uniek, maar ik vind het wel nodig. Als de energiekosten de pan uit rijzen, is een gebouw niet toekomstbestendig’, zegt hij. ‘En nu is het A++++. Dat is dankzij de vloerverwarming die we hebben aangebracht en de isolatie van de gevels. De R-waarde van de gevels, die de mate van isolatie aanduidt, was 1. Dat is nog minder dan matig. En nu is die 4,5, zeer goed!’

IMPACT

Met een herbestemming maakt een eigenaar impact. De herbestemming van het dorpsklooster levert ook de nodige winst op, in maatschappelijke termen geformuleerd. Denk aan:  

• De ontmoetingsfunctie van het klooster helpt eenzaamheid onder senioren tegengaan.
• Door 2 van de 8 appartementen beschikbaar te stellen voor een maatschappelijke functie, zoals behandelruimte voor fysiotherapie, is zorg dicht bij huis beschikbaar voor bewoners en omwonenden.
• De herbestemming geeft het dorpsklooster een nieuwe functie, wat zorgt voor behoud van het monument.
• Dankzij de verduurzaming, van energielabel G naar A++++, is het maatschappelijk vastgoed klaar voor de toekomst.
• De appartementen in het dorpsklooster dragen bij aan het tegengaan van het woningtekort in Nederland.
• Gebruik van het dorpsklooster draagt bij aan de leefbaarheid op het platteland.

CONTACT EN LINKS

Monumentaal Erfgoed https://www.monumentaalerfgoedreeuwijk.nl/Thuis-Reeuwijk-dorp/

Tekst: Mirjam van Huet
Fotografie: Bas Gijselhart

Vind de juiste specialist voor uw monument in de SpecialistenWijzer op Monumenten.nl, met expertise in onderhoud, restauratie en verduurzaming. Voor elke klus een geschikte specialist met kennis van en hart voor monumenten. 

Laat u inspireren door herbestemd religieus erfgoed en ontdek de unieke schoonheid. Met meer dan 50 voorbeelden verspreid door heel Nederland laten wij u zien wat mogelijk is bij het herbestemmen van een religieus erfgoed. Raak geïnspireerd.