ENKA Poortgebouw

Het ENKA kunstzijdefabriekscomplex werd vanaf 1919 gebouwd in opdracht van scheikundige en ondernemer J.C. Hartogs. Sinds 2003 wordt er gewerkt aan de herontwikkeling van het hele ENKA terrein. De herbestemming van het Poortgebouw tot een gebouw met 32 appartementen is gestart in 2021.

Dirk Jan van den Brink is sinds 2010 directeur-eigenaar van Bouwbedrijf Kreeft, een bouwbedrijf uit Ede. ‘Bouwbedrijf Kreeft was in 1928 al betrokken als onderaannemer voor het metselwerk van de poort en is nu verantwoordelijk voor de restauratie ervan. Daar begonnen we in 2021 mee, toen bestond ons bedrijf 125 jaar. Een samenloop van omstandigheden die alleen nog maar meer glans geeft aan deze restauratie,’ vertelt Dirk Jan trots. Van den Brink is in verschillende rollen betrokken bij de herbestemming van het Poortgebouw. ‘Wij zijn ontwikkelaar, bouwer en verhuurder. De ontwikkeling en bouw gingen in nauwe samenwerking met BOEi. Onze rollen in het hele proces legden we helder vast. Daarvoor tekenden we  een drie-partijen overeenkomst.’

‘De ontwikkeling en bouw gingen in nauwe samenwerking met BOEi.’

Woonbestemming

Het ENKA Poortgebouw staat bij de entree van een nieuw ontwikkelde wijk in Ede. ‘Dichtbij het station en de natuur. Het terrein is een plek met geschiedenis. In eerste instantie had BOEi alle monumentale gebouwen op het ENKA terrein gekocht. Voor het onderhoud en restauratie van het geheel was BOEi ook al begonnen met het aanvragen van subsidies.’ Het plan van BOEi was oorspronkelijk om in het Poortgebouw weer kantoren te vestigen, maar gaandeweg ontstond het idee om er een woonbestemming aan te geven. De woonbestemming was in dit geval de reden tot verkoop vanuit BOEi. Het is  een prachtig gebouw, op een super locatie en met een bijzondere geschiedenis. De mogelijkheid om in 2021 dit pand aan te kopen, grepen we daarom met beide handen aan.’

‘Een prachtig gebouw, op een super locatie en met een bijzondere geschiedenis.’

Short-stay of permanente bewoning

Wonen werd dus de nieuwe bestemming van het Poortgebouw. Van den Brink vertelt: ‘In eerste instantie dachten wij aan short-stay appartementen. Daar is veel vraag naar, mede door de ontwikkelingen van het World Food Centre op het  Kazerneterrein, hier vlakbij. En het heeft ook fiscale voordelen. Maar toen kwam corona en dat betekende dat de expats rondom Ede/Wageningen wegbleven. Wij maakten daarom ook een plan voor permanente bewoning. Daar betrokken wij een tweede architect bij, die hielp met de puzzel. Hij kwam met het voorstel van een grote ingreep, namelijk het gedeeltelijk weghalen van de sheddaken, waarbij de hoofddraagconstructie wel bleef zitten en de contouren goed zichtbaar bleven. Zo creëerden we een binnentuin en extra daglicht.’

Een nieuwe business-case

Voor deze ingreep moest wel een nieuwe vergunning worden aangevraagd en dat kostte tijd. ‘Ondertussen stegen de grondstoffenprijzen en de oorlog in Oekraïne brak uit. Dat maakte dat de terugverdientijd en het beoogde rendement veranderden. We kregen een nieuwe businesscase. Maar eind 2021 konden we eindelijk aan de slag met de restauratie van het casco en een half jaar later was ook de vergunning voor de herbestemming rond.’ De eerste appartementen gingen vanaf 1 september 2023 in de verhuur. Op die dag kwamen Willem Alexander en Maxima langs oor een werkbezoek naar Ede. ‘Ze kwamen om te horen en te zien hoe Ede omgaat met het behoud van cultureel erfgoed. Erg leuk om ze te ontvangen en een  toelichting te geven.’

Vanaf 1 december zijn alle appartementen gereed voor verhuur. ‘Omdat de vraag naar short-stay inmiddels weer groot is, hebben we op het laatst toch de switch gemaakt naar short-stay. De appartementen worden dus compleet afgewerkt, gestoffeerd en voorzien van meubels verhuurd.’

‘De terugverdientijd en het beoogde rendement veranderden.’

Financiering

Door de veranderende economische situatie, wijzigden ook de rentetarieven. ‘In eerste instantie hadden we de financiering via de Rabobank geregeld. De rente was op dat moment vrijwel gelijk aan de rente die het Restauratiefonds rekende. Maar omdat de marktrente steeg, werd een aanvullende financiering via het Nationaal Restauratiefonds voor ons heel aantrekkelijk. En dat bleek uiteindelijk een goede greep. Vooral omdat de verduurzaming via het Nationaal Restauratiefonds goed te financieren was.’ In het voortraject had BOEi al subsidies gekregen voor het gehele ENKA terrein. Die subsidies waren bestemd voor onder meer  het onderzoeken van de herbestemmingsmogelijkheden van het ENKA terrein.’

De financiering door het Nationaal Restauratiefonds zijn de Duurzame Monumentenlening (verduurzaming en energiebesparingsmaatregelen) en de  Monumentenhypotheek (instandhouding).

 ‘De verduurzaming was via het Nationaal Restauratiefonds goed te financieren.’

Verduurzamen

Uiteraard was verduurzaming bij de plannen een thema. ‘Dat is het voor ons altijd. In al onze projecten gaan we uit van optimale isolatie van de schil, want dat betaalt zich altijd terug.’  Lees ook onze whitepaper: Leidt verduurzaming van monumentaal vastgoed tot een hogere waarde?

Door een gasexplosie in 1976 waren de originele  kozijnen er grotendeels uitgeblazen. Daarvoor in de plaats kwamen destijds  kunststofkozijnen. ‘Wij vervingen ze door houten kozijnen in de originele stijl en voorzien van nieuwe draaiende delen, zodat ook hier isolerende beglazing in paste. De buitenruit is van getrokken glas, zoals dat origineel ook toegepast werd.’ De stalen kozijnen in de sheddaken konden niet gerestaureerd worden. Hiervoor in de plaats kwamen nieuwe stalen daklichten met geïsoleerd draadglas.

Aan de binnenzijde werdenvoorzetwanden geplaatst, de spouw is opgevuld met 100% circulaire wol. ‘Dat heeft Pluimers Isolatie voor ons gedaan. Verder zijn de daken geïsoleerd; op de platte daken ligt circulaire dakbedekking en bij de schuine daken is na-isolatie toegepast.’ Het hele ENKA terrein is op het warmtenet aangesloten. ‘De warmte komt van een biomassacentrale, gestookt op houtsnippers die uit de omgeving afkomstig zijn.’ Het Poortgebouw heeft een hoge luchtdichtheid; er is een ventilatiesysteem aangelegd met warmteterugwinning. ‘Dat scheelt ook weer behoorlijk wat energie,’ zegt Van den Brink.

‘Optimale isolatie van de schil betaalt zich altijd terug.’

Circulariteit

Bij de sloop en restauratie was circulariteit belangrijk. ‘De isolatiewol is 100% herbruikbaar in de toekomst en dat geldt ook voor de dakbedekking van de platte daken. Daarnaast heeft onze sloper, Hooijer uit Renkum, bij de sloop ook voor hergebruik gezorgd,’ vertelt Van den Brink. ‘Zo zijn de kunststof kozijnen via de sloper opgeknapt en weer verkocht en datzelfde geldt voor balkenhout dat overbleef. Ook de betonvloeren en wanden die eruit gesloopt zijn, is als betongranulaat weer hergebruikt.’ Lees ook onze whitepaper Circulaire oplossingen bij het herbestemmen van monumenten.

‘De kunststof kozijnen zijn via de sloper opgeknapt en weer verkocht.’

Succesfactoren en aandachtspunten

• Samenwerken met BOEi

‘De samenwerking met BOEi heb ik echt van meerwaarde gevonden. Zij begeleidden de restauratieonderzoeken en vroegen ook de subsidies hiervoor aan. Daaraan gekoppeld begeleiden zij de restauratie en werken zij vaak met vaste adviseurs die ervaring hebben op restauratiegebied.’

• Werk met gecertificeerde bedrijven die ervaring hebben met monumenten

Bouwbedrijf Kreeft heeft certificeringen met betrekking tot het werken met en aan monumenten. Vanuit het Gelders Restauratie Centrum zijn wij al gecertificeerd op het gebied van kennis en kunde en binnenkort hopen wij het ERM-certificaat te behalen. Dan zijn we ook landelijk erkend als hoofdaannemer voor rijksmonumenten.  Zo weten opdrachtgevers dat wij zorgvuldig omgaan met erfgoed. Andersom zoeken wij onze onderaannemers ook uit op hun certificering en dus vakmanschap. Wij adviseren iedere eigenaar hiervoor te kiezen.’

Zie ook de Specialistenwijzer  en vind de specialist die bij u past.

• Tijd steken in de voorbereiding heeft meerwaarde

Soms zorgen de omstandigheden ervoor dat je minder snel kunt starten dan je zou willen. ‘Maar tijd nemen aan de voorkant van je project betaalt zich terug,’ zo heeft Dirk Jan van den Brink ervaren. ‘Ik was weleens ongeduldig, maar goed onderzoek doen in de fase van de planvoorbereiding, de juiste mensen en partijen zoeken, dat heeft meerwaarde. Een goede begroting maken, maximaal zicht krijgen op de noodzakelijke investeringen en het in kaart brengen van de risico’s: hoe nauwkeuriger en betrouwbaarder je onderzoek, hoe beter je kunt sturen.’

Impact

Het behoud van het Poortgebouw en het ENKA complex als geheel, is belangrijk vanwege de cultuur-historische betekenis. Er blijft hiermee een deel van de industriële geschiedenis van Nederland tastbaar aanwezig. Maar behoud van monumenten draagt ook bij aan andere maatschappelijke thema’s, zoals duurzaamheid en het oplossen van het woningtekort. Herbestemming op zichzelf is al duurzaam, door hergebruik van een gebouw. Daar heeft Van den Brink nog eens extra circulair werken aan toegevoegd: bij de sloop vrijkomend materiaal wordt hergebruikt en nieuwe bouwmaterialen zijn  in de toekomst herbruikbaar. Bovendien gaan hier mensen energiezuinig en gasloos wonen.

Links

www.enkahistorie.nl

www.boei.nl

www.bouwbedrijfkreeft.nl

www.poortgebouwenka.nl

Tekst: Erna Oosterveen

Fotografie: ENKA Poortgebouw © Bouwbedrijf Kreeft