De Utrecht, Leeuwarden

Presentaties, lezingen, intieme concerten, besloten diners, borrels en vergaderingen. Het kan allemaal in ‘De U’ in Leeuwarden, het gerestaureerde en verduurzaamde verzekeringskantoor uit 1904. Tjeerd van der Hoek, liefhebber van cultureel erfgoed, besloot het rijksmonument voor de toekomst veilig te stellen en open te stellen voor publiek, zodat heel Leeuwarden ervan kan genieten.

Verscholen in een straat met meerdere rijksmonumenten, waaronder Hotel Post Plaza in het voormalige postkantoor en woningen en een minimuseum in het oude Fries Museum, staat De Utrecht. Of, zoals de huidige eigenaar het nu noemt, ‘De U’. De Utrecht is in 1904 gebouwd als kantoor voor levensverzekeringsmaatschappij Utrecht, de voorloper van ASR.
Het gebouw is opgetrokken in gele bakstenen, met plinten, lateien, banden en hoekblokken van graniet. En, het zit vol kunst. In de wanden zijn teksten verwerkt, rijmpjes die verwijzen naar sparen en pensioenen. En op het dak prijkt een beeld van vier pelikanen, gemaakt door kunstenaar Joseph Mendes Da Costa. ‘De pelikanen staan symbool voor het verzekeringswezen’, zegt eigenaar Tjeerd van der Hoek. ‘Pelikanen zijn extreem beschermend; volgens de legende prikken ze zichzelf om bloed te kunnen geven aan hun jongen. Zo ontfermde de verzekeringsmaatschappij zich over haar klanten.’

Behouden voor de komende 100 jaar

En nu, meer dan een eeuw later, ontfermt Van der Hoek zich over het monumentale gebouw. Een verscholen parel aan de Tweebaksmarkt. Een pareltje dat Van der Hoek en zijn vrouw Astrid altijd al opviel, in hun woonplaats Leeuwarden. Toen zij werden getipt door de lokale makelaar Barteld Boerma, besloten ze het te bezichtigen. ‘De vorige eigenaar had er een glasatelier. Hij was op leeftijd en zocht een koper die respectvol met het monument om zou gaan.’ Van der Hoek en zijn vrouw pasten in dat plaatje. Zij waren op slag verliefd.

In het hele gebouw zijn sierlijke details te vinden. Architectenduo Kropholler en Staal (leerlingen van Berlage) hebben De Utrecht voorzien van vele ornamenten, details, tekeningen en teksten in Jugendstil. ‘Dit moet bewaard blijven voor de toekomst. Dit gebouw verdient nog 100 jaar erbij, zeiden wij tegen elkaar’, blikt Van der Hoek enthousiast terug.

Hij vroeg zijn zus Ra van der Hoek om de herbestemming te leiden. ‘Zo’n project vraagt tijd en aandacht. We kochten het in 2017 en de opening was op 21 mei 2021. Dat zegt genoeg. Mijn zus is kunstenares en weet zodoende veel van de bouwstijl en van de kunst die in het pand zit verwerkt.’
Kunst blijft ook in de toekomst als een rode draad door De U lopen, want het is nu een cultureel centrum en vergaderplek. ‘We nodigen twee keer per jaar een kunstenaar uit om werk te maken dat reflecteert op De Utrecht. Die kunst exposeren we dan een halfjaar in het monument. Ook kunnen er vergaderingen en bijeenkomsten worden gehouden. Hiernaast zit restaurant Eindeloos. Daar werken we mee samen. Zij kunnen bij onze bijeenkomsten cateren en andersom kunnen zij voor een besloten diner onze ruimtes benutten.’
Een commercieel verdienmodel heeft Van der Hoek (bewust) niet met het monument. ‘Ik investeer in ondernemingen en onroerend goed. Normaal gesproken zijn dat beleggingen waarop rendement wordt behaald. Maar dit, dit is gewoon een pand dat ik wil bewaren voor de stad. Astrid en ik zijn beiden in Leeuwarden geboren en houden van kunst en mooie gebouwen. Dit monument verdient het om in het zonnetje gezet te worden. Daarom besloten we het te restaureren, te verduurzamen en te zorgen dat het nog een ronde van honderd jaar mee kan voor de stad.’

Indeling

Het gebouw bestaat uit drie delen. Allereerst is er de begane grond waar vroeger kantoor werd gehouden. In de voormalige grote zaal is plek is nu plaats voor bijeenkomsten tot 24 personen. Achter de zaal bevinden zich de keuken en sanitaire voorziening. Op de tussenverdieping is een expositieruimte gecreëerd. Ten derde is er de zolder die voorheen alleen met een ladder bereikbaar was en als opslagruimte diende. Daar wordt nu vergaderd door gezelschappen tot 10 personen.
Op de plek van de aanbouw was oorspronkelijk een binnenplaats. ‘In de jaren zeventig is dat gedeelte overdekt gemaakt, puur functioneel. En zo oogde het ook’, zegt Van der Hoek. ‘Daar wilden wij verandering in brengen. We hebben dat deel – de overkapping had geen monumentale status - gesloopt en een nieuwe aanbouw neergezet.’

De aanbouw heeft de vorm van een diamant. In geen enkel opzicht is geprobeerd om de toevoeging bij de Jugendstil van het monument aan te laten sluiten. Het dak van ‘de diamant’ is voorzien van speciaal voor dit project ontwikkelde keramische daktegels uit de fabriek van Tichelaar in Makkum.

‘Eén ding hebben de beide delen met elkaar gemeen: er is veel aandacht aan besteed’, zegt Grietje Hofstede, accountmanager bij Nationaal Restauratiefonds: ‘De diamantvorm en de bijzondere daktegels maken de aanbouw uniek. Er is net zo veel passie en vakmanschap in gestoken als in het monument zelf. Kosten nog moeite zijn gespaard.’

SUCCESFACTOREN EN AANDACHTSPUNTEN

Connectie

Makkelijk heeft Van der Hoek het zichzelf niet gemaakt, met het toevoegen van een moderne aanbouw. ‘De aanbouw is in letterlijke zin geen groot project, maar het aanbrengen van de connectie tussen het monument en het nieuwe deel was wel ingewikkeld. Je bouwt op een piepklein stukje grond. Daardoor heb je weinig werkruimte. Daarnaast was het maken van de fysieke connectie een uitdaging. Uiteindelijk hebben we die gerealiseerd met een staalconstructie. Via de aanbouw kun je nu de trap op. Die trap start dus in de aanbouw en loopt langs de buitenkant van het gebouw omhoog, naar de archiefzaal. Uiteraard is het overdekt en oogt het aan de binnenkant als één geheel.’

Daktegels

De daktegels die de diamantvormige aanbouw sieren, zijn gemaakt door Koninklijke Tichelaar. Een weloverwogen keuze van Van der Hoek. ‘Ik ben als commissaris betrokken geweest bij het bedrijf en ben al lange tijd fan van hun werk. Ze maakten altijd mooie vazen en beelden en hebben zichzelf onlangs opnieuw uitgevonden. Ze maken nu onder meer bijzondere tegels. De tegels op de koepel van Museum de Fundatie in Zwolle komen ook van hen. Tichelaar is specialist in glazuren; hun tegels hebben bijzondere kleureffecten. De tegels op de aanbouw van De U zijn dan weer bronzig, dan weer blauwig. Het is maar net hoe het licht erop valt. Dat prachtige dak zorgt ervoor dat de diamant vanaf de straat net te zien is.’

Vergunning

‘Als je plannen maakt om een aanbouw te doen of überhaupt om een monument te herbestemmen, lopen er allerlei partijen met je mee. Onder meer de monumentenafdeling van de gemeente. Als eigenaar sta je voor de taak hen mee te krijgen in je plan’, zegt Van der Hoek. ‘Ik heb gemerkt dat het vlot kan gaan. Want voor iedereen was direct duidelijk: hier wordt geïnvesteerd in cultureel erfgoed. Plus, ons doel was van begin af aan het monument open te stellen voor publiek. Dat ontsloeg mij overigens niet van de plicht de procedures te volgen. Maar ik geloof wel dat als je de liefde voor het gebouw toont, je mensen makkelijker meekrijgt.’

Nutsvoorzieningen

Een ander traject waar volgens Van der Hoek tijd voor moet worden ingeruimd, is de aansluiting op de nutsvoorzieningen. ‘Een maand voor de opening worstelden we nog met de wateraansluiting. Nutsbedrijven zijn hartstikke druk en daar komt bij dat ze graafwerkzaamheden moeten melden bij de overheid. Daar komt dan weer een bodemonderzoek uit voort en voor je het weet, ben je een tijd verder. Ieder stapje kost tijd. Vlak voor de opening op 1 juli was het rond.’

Bereikbaarheid pand

Toen de herbestemming de eindstreep naderde, was er nog één ding waar het volgens de eigenaar aan ontbrak. Om het gebouw te bereiken, moest hij over andermans terrein. ‘We hebben het opgelost door dat deel ook te kopen. Het is een binnenterrein van een voormalige school, waarin nu appartementen zitten. In samenwerking met de gemeente hebben we de monumentale poort naar het terrein ook aangepakt. Zo past het hele gebied mooi in de straat met monumentale gebouwen.’ Ten slotte is in de steeg langs de zijkant van het monument een toegangsdeur in de moderne aanbouw gemaakt. ‘Zo kunnen we twee bijeenkomsten tegelijk organiseren, met ieder een eigen ingang’, zegt Van der Hoek.

DUURZAAMHEID

Een andere uitdaging vormde het binnenklimaat van het monument. ‘Het is een klein gebouw, waardoor we weinig ruimte hadden om bijvoorbeeld radiatoren te plaatsen. Dus dachten we aan vloerverwarming, maar de prachtige vloer is natuurlijk ook monumentaal, dus die konden we natuurlijk niet openbreken. Onze adviseur voor gebouwgebonden oplossingen Ewout van Halteren kwam met een innovatie van ITN uit Assen: een luchtwarmtesysteem dat werkt met overdruk.’

De eerste stap was het gebouw luchtdicht maken. Onder de dakpannen is isolatie aangebracht. Luchtwarmtepompen sturen warme lucht door de ruimtes. Door de overdruk verspreidt de warmte zich gelijkmatig door het gebouw. Om de warme lucht van de ene in de andere opening te laten stromen, hebben we openingen aangebracht.’

Verder is het gebouw van het gas af. De luchtwarmtepomp werkt op elektriciteit. Een wens voor de toekomst is aansluiten op zonne-energie. ‘Het gebouw zelf leent zich niet voor zonnepanelen; het vangt niet genoeg licht en de oppervlakte van het dak is klein. Daarom wil ik in de omgeving afspraken maken met andere gebouwen die wel ruimte hebben voor zonnepanelen.’

FINANCIERING

‘Het bijzondere aan deze herbestemming is dat kosten nog moeite zijn gespaard, zonder dat het direct geld oplevert’, zegt Hofstede. ‘Ik heb wel eens gedacht, wat gaat er toch veel geld in zitten’, beaamt Van der Hoek. ‘Het bedrag dat in de restauratie, verduurzaming en aanbouw is gestoken, is hoger dan de daadwerkelijke waardetoevoeging.’
Het Nationaal Restauratiefonds financiert maximaal 75 procent van de getaxeerde waarde. De rest financierde Van der Hoek met eigen middelen. In het geval van De U ging het geleende geld naar de restauratie (Restauratiefonds-hypotheek), verduurzaming (Duurzame Monumenten-Lening) en de diamantvormige aanbouw (Monumenten-hypotheek).  

‘Ik ben het Restauratiefonds dankbaar voor de financiering. Een reguliere bank begint hier niet aan. Die kijkt wat het pand opbrengt als het klaar is of naar het verdienmodel dat erachter zit. Dankzij de laagrentende leningen van het Restauratiefonds kan ik een deel van ‘mijn kruit’ drooghouden om het later ergens anders in te investeren. En er staat alweer een nieuw project op stapel. Eveneens een monument in Leeuwarden. En ook dat gaat het Restauratiefonds financieren.’

De eigenaar is enthousiast over de samenwerking. ‘De aanvraagprocedure bij het Restauratiefonds is helemaal geautomatiseerd. Erg handig en efficiënt. Daarna ontving ik een financieringsvoorstel, dat ik samen met Grietje heb besproken. Vervolgens kon ik alle documenten, van basisgegevens van mijzelf tot financiële gegevens van de herbestemming, ook weer online uploaden. Alle informatie, ook over de leningen, staat keurig op een rij. Denk aan de gedane betalingen en de nog openstaande bedragen. Ik heb al met veel financieringen te maken gehad en ik kan zeggen, voor zakelijk onroerend is deze mate van transparantie en automatisering echt bijzonder.’

CONTACT EN LINKS

De Utrecht
Tweebaksmarkt 48
8911 KX Leeuwarden

info@deutrecht.frl
www.deutrecht.frl