Opgave
De Blokhuispoort is een 'landmark' in de beleving van de stad. Maar tegelijkertijd is het complex al meer dan vijf eeuwen geïsoleerd van de stad. De gebouwen bieden een zeldzaam overzicht van de ontwikkeling van het gevangeniswezen, van het Alkoofgebouw met gemeenschappelijke werkzalen en slaapnissen tot de cellenvleugels voor eenzame opsluiting.
Er is in Groningen een nieuw huis van bewaring gerealiseerd dat de oude inrichtingen in Leeuwarden en Groningen vervangt. Met de verhuizing van de penitentiaire inrichting is het rijksmonument in 2008 leeg komen te staan. Het complex is in handen gekomen van de Rijksgebouwendienst, die samen met de gemeente een nieuwe permanente bestemming zoekt.
Aanpak
Een goede herbestemming vinden is een ontdekkingstocht. Om het complex te behouden voor verval en overlast te voorkomen heeft de gemeente Leeuwarden, op verzoek van de Rijksgebouwendienst, een ruime, tijdelijke ontheffing van het vigerende bestemmingsplan gegeven tot november 2013. Een zinvolle, maatschappelijke functie is mogelijk gemaakt tot de tijd dat er voor de Blokhuispoort een nieuwe haalbare en toekomstbestendige bestemming ontwikkeld is. Het tijdelijke gebruik levert tijd op voor een behoedzame verkenning van de mogelijkheden met het gebouw.
De Rijksgebouwendienst heeft voor een aanbesteding van het tijdelijke gebruik vijf partijen uitgenodigd. CareX - sinds 1991 beheerder van leegstand door het pand een maatschappelijke invulling te geven - is geselecteerd en heeft de locatie in gebruik genomen voor culturele activiteiten. Om ideeën en suggesties voor de activiteiten uit te werken heeft CareX het Friese regiokantoor gevestigd in de Blokhuispoort. De tijdelijke ontheffing van het bestemmingsplan biedt de ruimte om het complex als broedplaats voor startende ondernemingen en culturele activiteiten te benutten en veel verschillende functies in het gebouw te ontplooien. De ruimten in de Blokhuispoort moeten minimaal drie à vier dagen per week daadwerkelijk gebruikt worden en moeten bij voorkeur publiek van buitenaf aantrekken. Ambachtelijke bedrijven hebben om die reden een streepje voor.
Sinds 17 juni 2010 heeft de VOF Blokhuis een vergunning Drank- en Horecawet. In 2010 is daarnaast ook een bouw- en monumentenvergunning afgegeven waardoor onder andere de brandveiligheid beter geborgd is.
Ontwerp
Hoofdvorm & interieur
Hoofdkenmerk van het gevangeniscomplex is de beslotenheid. Dit komt tot uiting in de gedeeltelijke omgrachting, de ommuring van het grootste deel van het complex en de dichte bebouwingswanden. De aan elkaar geschakelde, grootschalige bouwvolumes hebben systematisch ingedeelde gevels. De bebouwing kent relatief lage bouwvolumes (2-3 lagen) met een zadeldak. Beide celvleugels zijn gelijksoortig van opbouw: drie verdiepingen met centrale galerijen en schier eindeloze reeksen van eenpersoonscellen. Naast veel cellen en gangen zijn er in het voormalige gevangeniscomplex meerdere kapellen, een toneelzaal, een sportzaal, bezoekruimten, een smederij en de medische dienst.
Programma
Circa 90 cellen zijn in gebruik door startende bedrijfjes. Het tweede cellenblok wordt gebruikt voor kerstmarkten en de Holy Stitsch (hobbymarkt). Kunstenaars, architecten en muzikanten gebruiken de grotere ruimtes. Ook is er een expositieruimte en een gezamenlijke lunchplek voor de gevestigde bedrijfjes. Daarnaast vestigen zich op de Blokhuispoort het museum Blokhuispoort, café De Bak en poppodium Asteriks.
Isoleren/ energieverbruik
De cellen beschikken over een systeem van natuurlijke ventilatie dat de gebruiker zelf kan reguleren.
Constructie
Vrijwel alle gebouwdelen zijn gebouwd met een staalconstructie die bestaat uit kolommen en liggers met troggewelfjes daartussen.
Erf
De Blokhuispoort kent een opeenvolgende reeks van binnenplaatsen met verschillend karakter en verschillende afmetingen. Zij vormen in feite het hart van het complex.
Succesfactoren
Ook al is het tijdelijk gebruik, gebruik zorgt ervoor dat het gebouw kwalitatief niet achteruit gaat, het blijft bij je. Een gebouw dat leegstaat, loopt als het ware van je af (zie: Gelinck in 'Waardecreatie door tijdelijk gebruik', 2012).
Het fenomeen 'kruisbesmetting': het ene gebruik trekt het andere gebruik aan en vervolgens kunnen de diverse gebruiken elkaar versterken. Het communicatiebureautje maakt de website van de glaskunstenaar, en de meubelmaker maakt de boekenkasten voor de boekhandel.
Een gevangenis spreekt enorm tot de verbeelding, en deze zeker. De eerste Monumentendag dat het gebouw open was, trokken we meer dan 20.000 bezoekers. Dat is meer dan elk ander gebouw in Nederland, zegt Henk Deinum, wethouder van economische zaken en citymarketing, ruimtelijke ordening en Nieuw Zaailand in Leeuwarden.
Valkuil
Het gebouw wordt goed gebruikt en toch levert het gebruik niet de baten op om de lasten van het onderhoud te kunnen dragen. Bij een verhoging van de (nu lage) huurprijs zullen de meeste ateliers en bedrijfjes afhaken. Bedrijven die de prijs wel zouden kunnen betalen eisen een hoger voorzieningenniveau en meer luxe.
De lage kosten van de ruimte hebben als nadeel dat niet elke gebruiker de ruimte ook dagelijks gebruikt.
Meer informatie
- De officiële website van de Blokhuispoort.
- Verslag van het bezoek aan Blokhuispoort door Albert-Jan Bosch, 16 januari 2012.
- Voor actuele informatie kijk de website van Boei.